ناباروری چیست؟
ناباروری یک اختلال در دستگاه تناسلی مردانه یا زنانه است. این اختلال زمانی است که زوج با وجود داشتن مقاربت جنسی به مدت 12 ماه یا بیشتر، همچنان موفق به بارداری نشده‌اند. برآوردها نشان می‌دهد که 48 میلیون زوج و 186 میلیون نفر در سراسر جهان با ناباروری زندگی می‌کنند. ناباروری می‌تواند اولیه یا ثانویه باشد. ناباروری اولیه زمانی است که فرد هرگز باردار نشده باشد و ناباروری ثانویه زمانی است که حداقل یک بارداری قبلی حاصل شده باشد. نازایی (ناباروری) یک اختلال پیچیده با جنبه‌های پزشکی، روانی، اجتماعی و اقتصادی قابل توجه است.
در یک مطالعه سازمان جهانی بهداشت (WHO) بر روی 8500 زوج نابارور، ناباروری با عامل زنانه در 37 درصد از زوج‌های نابارور در کشورهای توسعه یافته، ناباروری با عامل مردانه در 8 درصد و ناباروری با عامل زن و مرد در 35 درصد موارد گزارش شده است. زوج‌های باقی‌مانده، ناباروری غیرقابل توجیه داشتند یا در طول مطالعه باردار شدند. شایع‌ترین عوامل قابل شناسایی زنانه که 81 درصد ناباروری زنان را تشکیل می‌دهند، عبارتند از:
- اختلالات تخمک‌گذاری (25 درصد)
- اندومتریوز (15 درصد)
- چسبندگی لگن (12 درصد)
- انسداد لوله‌ها (11 درصد)
- سایر ناهنجاری‌های لوله رحمی (11 درصد)
- هیپرپرولاکتینمی (7 درصد)
برای بالاترین میزان بارداری، می‌بایست چندین بار در زمان تخمک‌گذاری رابطه جنسی منظم وجود داشته باشد. شروع آمیزش حداقل پنج روز قبل و تا یک روز پس از تخمک‌گذاری شانس بارداری را افزایش می‌دهد. تخمک‌گذاری معمولا در اواسط چرخه – در نیمه راه بین دوره‌های قاعدگی – برای اکثر زنانی که سیکل‌های قاعدگی آن‌ها حدود 28 روزه است اتفاق می‌افتد. گاهی اوقات، زنان مبتلا به ناباروری ممکن است دوره‌های قاعدگی نداشته باشند و یا قاعدگی آن‌ها نامنظم باشد. در برخی موارد نیز، مردان مبتلا به ناباروری ممکن است علائمی از مشکلات هورمونی مانند تغییر در رشد مو یا عملکرد جنسی داشته باشند.
عوامل خطر ناباروری
عوامل خطری که در مرد و زن مشترک هستند و سبب افزایش ریسک سقط، بروز اختلالات در گامت‌ها (کم‌‌تحرکی و کاهش تعداد اسپرم) و همچنین کاهش کیفیت تخمک می‌شوند عبارتند از:
- ورزش کم و یا ورزش شدید و زیاد
- عوامل محیطی مانند قرار گرفتن در معرض آلاینده‌ها و سموم محیطی
- افزایش سن
- مصرف تنباکو، ماریجوانا و سیگار
- مصرف الکل
- اضافه وزن و چاقی
- وزن پایین ناشی از اختلالات خوردن (بی‌اشتهایی یا پرخوری عصبی) و رژیم غذایی بسیار کم کالری
- عفونت‌های مقاربتی (STIs)
- استرس
علل ناباروری در زنان
در دستگاه تناسلی زنان، ناباروری ممکن است ناشی از طیف گسترده‌ای از ناهنجاری‌های تخمدان‌ها، رحم، لوله‌های فالوپ و سیستم غدد درون‌ریز و غیره باشد:
- درگیری تخمدان، مانند سندرم تخمدان پلی‌کیستیکدر اثر بالا رفتن سن و سایر موارد.
- ضایعات رحم و سرویکس که می‌توانند ماهیت التهابی (مانند آندومتریوز)، ماهیت مادرزادی (مانند سپتوم رحم و شکل آن) و یا خوش‌خیم مانند فیبروم و پولیپ داشته باشند.
- اختلالات لوله‌ای مانند التهاب لوله فالوپ یا مسدود شدن لوله‌های فالوپ که ناشی از عفونت‌های مقاربتی درمان‌نشده (STIs) مثل کلامیدیا و گنوره، عوارض سقط ناایمن، سپسیس پس از زایمان یا جراحی شکم یا لگن هستند.
- اختلالات هورمونی غدد درون‌ریز هیپوتالاموس، هیپوفیز و تیروئید به علت سرطان‌های هیپوفیز (آدنوم و سایر توده‌ها)، آسیب یا تشعشعات ناحیه هیپوتالاموس یا هیپوفیز، کم‌کاری هیپوفیز، هیپرپرولاکتینمی و کم‌کاری یا پرکاری تیروئید.
- تومورهای بدخیم و پرتودرمانی و شیمی‌درمانی به عنوان درمان‌های آن.
- چسبندگی‌های لگن که به دنبال بیماری التهابی لگن، آپاندیسیت، IBD، اندومتریوز یا جراحی شکم و لگن ایجاد می‌شوند.
- نارسایی زودرس تخمدان که ممکن است به دلایل خودایمنی، ژنتیکی، جراحی، مصرف برخی داروها، تشعشعات، شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی باشد.
- تومورهای تولیدکننده هورمون (آدرنال یا تخمدان)
- بیماری مزمن کبدی یا کلیوی
- بیماری کوشینگ
- هیپرپلازی مادرزادی آدرنال
- سندرم عدم حساسیت به آندروژن
- بیماری سلیاک
داروها:
- داروهای ضدبارداری استروژن پروژسترون
- پروژستین‌ها
- داروهای ضدافسردگی و ضدروان‌پریشی
- کورتیکواستروئیدها
- عوامل شیمی‌درمانی
علل ناباروری در مردان
علل مختلفی می‌تواند برای ناباروری مردان مطرح باشد از جمله موارد زیر:
- عدم وجود یا سطوح پایین اسپرم، شکل غیرطبیعی و تحرک پایین اسپرم
- مشکلات ساختاری مانند انسداد در بیضه یا آسیب به اندام‌های تناسلی و واریکوسل
- اختلال در خروج مایع منی در اثر انسداد دستگاه تناسلی به دنبال آسیب یا عفونت دستگاه تناسلی
- اختلالات هورمونی غدد هیپوفیز، هیپوتالاموس و بیضه به دنبال سرطان هیپوفیز یا بیضه
- بیضه‌های نزول نکرده
- بیماری‌های ژنتیکی مثل فیبروز کیستیک
- انزال زودرس
- عوامل محیطی خاص مانند آفت‌کش‌ها و سایر مواد شیمیایی و تشعشعات
- کاهش اسپرماتوژنز در اثر قرار گرفتن مکرر در معرض گرما مانند سونا یا جکوزی و لباس تنگ
- سرطان و درمان آن از جمله پرتودرمانی یا شیمی‌درمانی
- التهاب بیضه‌ها در اثر ویروس اوریون
- کم خونی، سندرم کوشینگ، دیابت، بیماری تیروئیدی، فشار خون بالا و افسردگی
- بیماری‌های عفونی مانند کلامیدیا، سوزاک و HIV
داروها:
- سولفاسالازین: تعداد اسپرم اغلب پس از قطع این دارو به حالت عادی باز می‌گردد.
- استروئیدهای آنابولیک
- شیمی‌درمانی
- مصرف ماریجوانا و کوکائین
تشخیص ناباروری در زنان
- شرح حال و معاینه لگن و سینه
- آزمایش ادرار یا خون برای بررسی عفونت یا مشکل هورمونی از جمله عملکرد تیروئید و هیپوفیز
- نمونه‌‌برداری از مخاط و بافت سرویکس (پاپ اسمیر)
- لاپاراسکوپی جهت بررسی انسداد، چسبندگی یا بافت اسکار در شکم
- هیستروسالپنگوگرام جهت بررسی انسداد لوله‌های فالوپ
- هیستروسکوپی بررسی ناهنجاری‌های رحمی
- سونوگرافی شکمی یا واژینال برای مشاهده رحم و تخمدان‌ها و لگن
- آزمایش ژنتیک
- آزمایش کلامیدیا
تشخیص ناباروری در مردان
- سابقه پزشکی، داروها و عادات جنسی و معاینه فیزیکی بیضه‌ها از نظر وجود توده یا تغییر شکل و بررسی شکل و ساختار آلت تناسلی از نظر ناهنجاری‌ها
- آزمایش اسپرم
- آزمایش خون بررسی سطح تستوسترون، هورمون‌های تیروئید و سایر هورمون‌ها
- آزمایش‌های ژنتیکی
- سونوگرافی بیضه جهت بررسی عیوب ساختاری
- آزمایش کلامیدیا
روش‌های درمان ناباروری
به طور کلی درمان ناباروری در از بین بردن و بهبود علل ناباروری خلاصه می‌شود. به عنوان مثال اگر علل ساختاری مدنظر است، آن‌ها عموما به واسطه جراحی برطرف می‌شوند مانند اندومتریوز یا فیبروم رحم. یا مثلا اگر علت مصرف یک داروی خاص باشد باید آن را قطع کرد و از جایگزینی که عوارض مشابه ندارد استفاده کرد.
درمان‌های ناباروری در زنان که برای تنظیم یا القای تخمک‌گذاری استفاده می‌شوند عبارتند از:
- برطرف ساختن عوامل خطر قابل تغییر مانند عدم مصرف سیگار، الکل، تحرک کافی و کاهش وزن
- جراحی در موارد اندیکاسیون‌دار مانند اندومتریوز، فیبروم، رفع انسداد مجاری و چسبندگی‌ها و سایر عیوب ساختاری
- مصرف آنتی‌بیوتیک و داروهای ضدالهتاب جهت از بین بردن عفونت و التهاب
مصرف داروهای تاثیرگذار بر سیکل تخمک‌گذاری مانند:
- کلومیفن: باعث تحریک تخمک‌گذاری در افراد مبتلا به PCOS همچنین باعث ترشح FSH و LH از غده هیپوفیز می‌شود.
- متفورمین: اگر کلومیفن مؤثر نباشد، متفورمین ممکن است به زنان مبتلا به PCOS کمک کند، به ویژه در شرایط مقاومت به انسولین.
- گنادوتروپین یائسگی انسانی یا hMG: این ماده حاوی FSH و LH است. در بیماران با نقص در غده هیپوفیز تجویز می‌گردد.
- FSH: این هورمون توسط غده هیپوفیز تولید می‌شود که تولید استروژن توسط تخمدان‌ها را کنترل می‌کند. تخمدان‌ها را تحریک می‌کند تا فولیکول‌های تخمک بالغ شوند.
- گنادوتروپین جفتی انسانی: استفاده همراه با کلومیفن، hMG و FSH، می‌تواند فولیکول را تحریک به تخمک‌گذاری کند.
- آنالوگ‌های هورمون آزادکننده گنادوتروپین (Gn-RH): با تاثیر بر غده هیپوفیز رشد فولیکول را القاء می‌کنند.
- بروموکریپتین: این دارو تولید پرولاکتین را مهار می‌کند.
روش‌های تکنولوژی کمک‌باروری یا ART
- لقاح داخل رحمی (IUI): یک ارائه‌دهنده مراقبت‌های بهداشتی از یک لوله بلند و نازک برای قرار دادن اسپرم به طور مستقیم در رحم استفاده می‌کند.
- لقاح آزمایشگاهی (IVF): این تکنیک شامل برداشت تخمک و قرار دادن اسپرم و تخمک در کنار هم در یک ظرف آزمایشگاهی است. اسپرم تخمک را بارور کرده سپس تخمک بارور شده (جنین) به داخل رحم منتقل می‌گردد.
- تزریق داخل سیتوپلاسمی اسپرم (ICSI): این روش مشابه IVF است. یک جنین‌شناس (تکنسین آزمایشگاهی بسیار تخصصی) مستقیماً یک اسپرم را به هر یک از تخمک‌های برداشت شده تزریق می‌کند و سپس جنین را به رحم منتقل می‌کند.
- ART شخص ثالث: زوجین ممکن است از تخمک، اسپرم یا جنین اهداشده استفاده کنند.
