اطمینان از بارداری بدون خطر ملاحظات زیادی نیاز دارد که یکی از مهم ترین آن‌ها ایمنی داروها و آگاهی از داروهای ممنوع دوران بارداری است. مادران باردار اغلب بین مدیریت مشکلات سلامتی خود و حفظ سلامت جنین با دوراهی مواجه می‌شوند. در حالی که استفاده از بسیاری از داروها در دوران بارداری بی‌خطر است، اما بعضی از داروها وجود دارد که خطرات قابل توجهی برای رشد جنین ایجاد می‌کنند. در این مطلب از مجله سلامت دکترنکست، ما به لیست داروهای ممنوع در بارداری می‌پردازیم تا به مادران باردار در مورد حفظ سلامت خود و جنین نسبت به مصرف داروها کمک کنیم.
اطلاع دقیق در مورد ایمنی داروها در بارداری نیازمند درک دقیقی از خطرات احتمالی مرتبط با داروهای خاص است. در حالی که هدف اصلی کاهش مشکلات سلامتی مادر است، کاهش هر گونه آسیب احتمالی برای جنین در حال رشد به همان اندازه ضروری است. این تعادل ظریف بر اهمیت تصمیم‌گیری آگاهانه و همکاری نزدیک بین مادران باردار و دکتر متخصص زنان تاکید می‌کند. در مورد دسته‌بندی داروها در دوران بارداری در مقاله «داروهای مجاز در بارداری» توضیح داده شده است. در این مقاله بیشتر به معرفی داروهای دسته X (و گاهی دسته D) می‌پردازیم؛ دسته X یعنی داروهایی که شواهد محکمی از ناهنجاری‌ها یا خطرات جنینی برای آن‌ها پیدا شده و در بارداری ممنوع هستند. یاد آوریم می‌شویم داروهایی که در این لیست وجود ندارند به این معنی نیست که در دوران بارداری کاملاً بی‌خطر هستند. مصرف داروها در بارداری باید تحت نظر پزشک متخصص و با در نظر گرفتن نسبت مزایا به مضرات دارو صورت بگیرد.
خطرات داروهای ممنوع دوران بارداری
بارداری دوره‌ای از تغییرات فیزیولوژیکی عمیق است که در طی آن بدن برای حمایت از رشد و نمو جنین دست‌خوش تغییرات پیچیده‌ای می‌شود. این تغییرات می‌تواند به‌طور قابل توجهی بر نحوه متابولیسم و توزیع داروها در بدن مادر تأثیر بگذارد و باعث تأثیرات احتمالی بر جنین در حال رشد شود. به این ترتیب، برخی از داروهای خاص که عموماً در افراد غیر باردار ایمن در نظر گرفته می‌شوند، ممکن است در دوران بارداری به دلیل احتمال آسیب رساندن به جنین منع مصرف داشته باشند.
برای درک اینکه چرا برخی داروها در دوران بارداری منع مصرف دارند، باید با سرنوشت داروها در بدن مادر آشنا شویم.
1. تراتوژنیسیته
تراتوژنیسیته به توانایی یک ماده برای ایجاد ناهنجاری‌های ساختاری یا عملکردی در جنین در حال رشد هنگام مواجهه در دوران بارداری اشاره دارد. تراتوژن‌ها می‌توانند مراحل حیاتی رشد جنینی را مختل کنند و منجر به ناهنجاری‌های مادرزادی یا اختلالات رشدی شوند. داروهایی که دارای پتانسیل تراتوژن هستند معمولاً به دلیل خطرات ذاتی که برای جنین دارند جزو داروهای ممنوع دوران بارداری طبقه‌بندی می‌شوند.
2. انتقال از طریق جفت
جفت به‌عنوان رابط حیاتی بین سیستم گردش خون مادر و جنین عمل می‌کند و تبادل مواد مغذی، اکسیژن و مواد زائد را آسان می‌کند. در حالی که جفت به‌عنوان یک مانع در برابر بسیاری از مواد مضر نقش دارد، برخی از داروها می‌توانند از این مانع عبور کرده و به جنین برسند و باعث عوارض جانبی احتمالی شوند. انتقال دارو از طریق جفت به خصوصیات مولکولی دارو مثل اندازه مولکولی، حلالیت در چربی و … بستگی دارد. داروهایی که به‌راحتی از طریق جفت به جنین انتقال پیدا می‌کنند ممکن است خطرات بیشتری برای رشد جنین داشته باشند و اغلب جزو داروهای ممنوع در بارداری هستند.
3. حساسیت مرحله رشد
رشد جنین در هر مرحله با آسیب‌پذیری‌های منحصر به فردی در برابر تأثیرات خارجی همراه است. دوره‌های بحرانی تشکیل اندام‌های حیاتی، مانند سه ماهه اول نسبت به داروهای تراتوژن بسیار حساس هستند. داروهای تجویز شده در این دوره‌ها ممکن است رشد طبیعی اندام‌ها را مختل کرده و منجر به ناهنجاری‌های مادرزادی شود. درک زمان حساسیت جنین به آسیب‌های ناشی از دارو برای تعیین ایمنی داروها و شناخت داروهای ممنوعه در ماه اول بارداری بسیار مهم است.
4. ملاحظات سلامتی مادر
در برخی موارد، مصرف داروها در دوران بارداری به دلیل خطرات احتمالی برای سلامت مادر یا پیامدهای بارداری منع مصرف دارد. برخی داروها ممکن است خطر عوارض نامطلوب بارداری مانند زایمان زودرس، فشار خون در بارداری یا خونریزی مادر را افزایش دهند.
بر اساس این ملاحظات، دکتر زنان برای تعیین مناسب بودن استفاده از دارو در دوران بارداری نسبت فواید احتمالی دارو به مضرات احتمالی آن را می‌سنجد. در حالی که اجتناب از داروهای ممنوع دوران بارداری بسیار مهم است، به همان اندازه ضروری است که نیازهای سلامتی مادر پاسخ داده شود. ارتباط مداوم بین مادران باردار و پزشک متخصص زنان و زایمان برای هدایت این تصمیمات پیچیده و بهینه‌سازی برنامه درمانی ضروری است. در ادامه، به دسته‌بندی‌های خاص داروهای ممنوع در بارداری می‌پردازیم و درمان‌های جایگزین را معرفی می‌کنیم.
مهم‌ترین داروهای ممنوع دوران بارداری
1. آکوتان (ایزوترتینوئین)
آکوتان، یک داروی قوی برای آکنه‌های شدید است که به دسته‌ای از داروها به نام رتینوئیدها تعلق دارد. اگرچه آکوتان در درمان آکنه بسیار موثر است، خطرات قابل توجهی در دوران بارداری دارد. قرار گرفتن در معرض آکوتان در دوران بارداری می‌تواند منجر به طیف وسیعی از نقایص مادرزادی، از جمله ناهنجاری‌های جمجمه و صورت، نقایص قلبی و ناهنجاری‌های سیستم عصبی مرکزی شود. این خطرات به‌ویژه در سه ماهه اول بارداری بسیار جدی است؛ بنابراین آکوتان به‌عنوان یکی از داروهای ممنوع بارداری شناخته می‌شود. علاوه بر این، برای جلوگیری از حاملگی ناخواسته، اقدامات پیشگیری از بارداری برای زنان در سنین باروری که آکوتان مصرف می‌کنند، باید انجام شود.
2. برخی از داروهای فشار خون
مهارکننده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین و مهارکننده‌های گیرنده آن داروهایی هستند که معمولاً برای فشار خون بالا و نارسایی قلبی تجویز می‌شوند. از بین این داروها می‌توان به کاپتوپریل، انالاپریل، لوزارتان و والزارتان اشاره کرد. اگرچه این داروها در مدیریت مشکلات قلبی عروقی در افراد غیر باردار موثر و مهم است، اما این داروها هنگام استفاده در دوران بارداری با خطرات جدی همراه هستند. قرار گرفتن در معرض این داروها در سه ماهه دوم و سوم می‌تواند منجر به عوارضی مانند اختلال عملکرد کلیه در جنین، سطح پایین مایع آمنیوتیک و محدودیت رشد جنین شود. زنان باردار مبتلا به فشار خون بالا یا بیماری‌های قلبی معمولاً باید تحت راهنمایی پزشک خود به داروهای جایگزینی که برای استفاده در دوران بارداری ایمن‌تر هستند (مثل متیل دوپا) روی آورند.
3. وارفارین
وارفارین یک داروی ضد انعقاد خوراکی است که معمولا برای جلوگیری از لخته شدن خون در شرایطی مانند فیبریلاسیون دهلیزی، ترومبوز ورید عمقی و آمبولی ریوی استفاده می‌شود. در حالی که وارفارین در جلوگیری از تشکیل لخته موثر است، از جفت عبور می‌کند و می‌تواند خطرات قابل توجهی برای جنین در حال رشد ایجاد کند. قرار گرفتن در معرض وارفارین در دوران بارداری، خطر خونریزی، سقط جنین یا نقص‌های مادرزادی را افزایش می‌دهد، به‌ویژه هنگامی که در سه ماهه اول بارداری استفاده شود. زنان بارداری که به درمان ضد انعقاد نیاز دارند ممکن است نیاز باشد از داروهای جایگزین مانند هپارین با وزن مولکولی کم (مثل داروی انوکساپارین) استفاده کنند که خطر کمتری بر رشد جنین دارد.
بیشتر بدانید: نکاتی که باید درباره سقط جنین بدانیم
4. متوترکسات
متوترکسات یک داروی قدرتمند است که برای درمان بیماری‌های مختلف از جمله آرتریت روماتوئید، پسوریازیس و انواع خاصی از سرطان استفاده می‌شود. این دارو بسیار تراتوژن است، به این معنی که می‌تواند باعث نقایص شدید مادرزادی و عوارض بارداری شود. قرار گرفتن در معرض متوترکسات در دوران بارداری می‌تواند منجر به ناهنجاری‌های جمجمه و صورت، نقص سیستم عصبی مرکزی، ناهنجاری اندام‌ها و سقط جنین شود. با توجه به این خطرات، زنان در سنین باروری باید از متوترکسات اجتناب کنند و در طول استفاده از آن از روش‌های موثر پیشگیری از بارداری استفاده کنند.
5. آنتی‌بیوتیک‌های تتراسایکلینی
آنتی‌بیوتیک‌های تتراسایکلین، از جمله داکسی‌سایکلین و مینوسیکلین، معمولاً برای درمان عفونت‌های باکتریایی مانند آکنه، عفونت‌های دستگاه تنفسی و دستگاه ادراری تجویز می‌شوند. تتراسایکلین‌ها نیز امکان عبور از جفت را دارند، در بافت‌های جنین تجمع می‌یابند و خطراتی برای رشد جنین ایجاد می‌کنند؛ بنابراین از داروهای ممنوع در حاملگی هستند. قرار گرفتن در معرض آنتی‌بیوتیک‌های تتراسایکلین در دوران بارداری می‌تواند به تغییر رنگ دندان‌های جنین و مهار رشد استخوان، به‌ویژه زمانی که در سه ماهه دوم و سوم استفاده شود، منجر گردد. باید جایگزین‌های ایمن‌تری برای درمان عفونت‌های باکتریایی در زنان باردار در نظر گرفته شود تا خطر عوارض جانبی جنین به حداقل برسد.
کارشناسان ارشد مامایی در دکترنکست
6. داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی
داروهای ضد التهابی غیراستروئیدی (NSAID)، از جمله ایبوپروفن، آسپرین، ناپروکسن، مفنامیک اسید، دیکلوفناک و … معمولاً برای تسکین درد و کاهش التهاب و تب استفاده می‌شوند. در حالی که به‌طور کلی برای استفاده کوتاه‌مدت در افراد غیر باردار ایمن در نظر گرفته می‌شود، این داروها جزو داروهای ممنوع دوران بارداری بوده و به‌ویژه در سه ماهه سوم، با خطرات جدی همراه هستند. استفاده طولانی‌مدت از NSAIDها در اواخر بارداری می‌تواند منجر به بسته شدن زودرس مجرای شریانی جنین که یک رگ خونی حیاتی است، شود. علاوه بر این، استفاده کوتاه‌مدت از NSAID ممکن است باعث طولانی شدن زایمان و افزایش خطر خونریزی پس از زایمان شود. به زنان باردار توصیه می‌شود از مصرف NSAID در طول سه ماهه سوم خودداری کنند، مگر اینکه به‌طور خاص توسط پزشک متخصص برای آن‌ها تجویز شده باشد.
این داروها فقط بعضی از رایج‌ترین داروهای ممنوع دوران بارداری هستند و موارد دیگری مثل داروهایی که بر هورمون‌ها تاثیر می‌گذارند (برای مثال قرص فیناستراید) می‌توانند تاثیر جدی بر سلامت جنین داشته باشند. درک خطرات مرتبط با داروهای ممنوع دوران بارداری برای اطمینان از سلامت مادر و جنین در حال رشد ضروری است. مصرف خودسرانه دارو در دوران بارداری جزو کارهای ممنوعه در دوران بارداری است و زنان باردار همیشه باید قبل از مصرف هر گونه دارویی، از جمله داروهای بدون نسخه و مکمل‌ها، با پزشک یا متخصص دکترای مامایی مشورت کنند.
لیست داروهای ممنوع در بارداری
در ادامه لیستی از داروهای ممنوعه بارداری آورده شده است. قبل از مطالعه لیست زیر یادآور می‌شویم که این طبقه‌بندی دارو در دوران بارداری یک سیستم نسبتا قدیمی است و در حال حاضر تصمیم‌گیری برای مصرف یا عدم مصرف دارو با سنجیدن نسبت مزایا و مضرات آن توسط پزشک متخصص صورت می‌گیرد.
| طبقه‌بندی دارویی | نام دارو | طبقه‌بندی در بارداری |
| داروهای مهارکننده نوعی آنزیم به‌نام ۵-آلفا ردوکتاز | فیناستراید | X |
| دوتاستراید | X | |
| ضد انعقاد | وارفارین | X در افراد دارای دریچه مکانیکی قلب رده D |
| ضد پروژسترون | میفه‌پریستون | X |
| ضد روماتوئید | لفلونوماید | X |
| ضد ویروس | ریباویرین | X |
| بنزودیازپین‌ها | فلورازپام | X |
| تمازپام | X | |
| تریازولام | X | |
| آلپرازولام | D | |
| کلردیازپوکساید | D | |
| کلونازپام | D | |
| دیازپام | D | |
| لورازپام | D | |
| مهارکننده‌های گیرنده اندوتلین | بوسنتان | X |
| ماسیتنتان | X | |
| مشتقات ارگوتامین | ارگوتامین | X |
| دی‌هیدروارگوتامین | X | |
| ترکیبات گنادوتروپین | فولیتروپین آلفا (گنال اف) | X |
| فولیتروپین بتا | X | |
| محرک هورمون آزادکننده گنادوتروپین | بوسرلین | X |
| تریپتورلین | X | |
| لوپرورلین | X | |
| گوسرلین | X | |
| مهارکننده‌های سیستم ایمنی | متوتروکسات | X |
| داروهای ضدبارداری خوراکی | قرص‌های حاوی لونورژسترول، اتینیل استرادیول، دینوژست، دروسپیرنون، نوراتیندرون، سیپروترون و نورژستیمات | X |
| مقلد پروستاگلاندین | میزوپروستول | X |
| رتینوئیدها | آسیترتین | X |
| ایزوترتینوئین (آکوتان) | X | |
| تازاروتن | X | |
| تعدیل‌کننده انتخابی گیرنده استروژن | کلومیفن | X |
| رالوکسی فن | X | |
| تاموکسی فن | X | |
| استاتین‌ها | آتورواستاتین | X |
| رزوواستاتین | X | |
| لوواستاتین | X | |
| سیمواستاتین | X | |
| هورمون‌های استروئیدی | دانازول | X |
| متیل تستسترون | X | |
| اکساندرولون | X | |
| تستسترون | X | |
| مهارکننده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین | کاپتوپریل | X |
| لیزینوپریل | X | |
| انالاپریل | X | |
| مهارکننده‌های گیرنده آنژیوتانسین | لوزارتان | X |
| والزارتان | X | |
| تلمیزارتان | X | |
| داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی | شامل ایبوپوفن، ناپروکسن، مفنامیک اسید، کتورولاک، ایندومتاسین، دیکلوفناک، سلکوکسیب | X/D |
| آنتی‌بیوتیک‌های فلوروکینولون | سیپروفلوکساسین | X |
| آنتی‌بیوتیک‌های سولفونامیدی | مثل کوتریموکسازول | X/D |
متخصصان زنان و زایمان و نازایی در دکترنکست
جمع‌بندی
بررسی پیچیدگی‌های مصرف دارو در دوران بارداری می‌تواند برای مادران باردار دلهره‌آور باشد. با داشتن دانش در مورد داروهای ممنوع دوران بارداری و استفاده از راهنمایی‌های پزشکان متخصص زنان و زایمان و نازایی می‌توانید اقدامات پیشگیرانه‌ای را برای اطمینان از یک حاملگی بدون خطر انجام دهید. درک خطرات احتمالی مرتبط با برخی داروها اولین گام حیاتی است. آکوتان، برخی از داروهای رایج فشار خون مثل لوزارتان، وارفارین، متوترکسات، آنتی‌بیوتیک‌های تتراسایکلینی و داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مثل ایبوپروفن، دیکلوفناک و … از جمله داروهایی بوده که معمولاً در دوران بارداری ممنوع هستند. اجتناب از قرار گرفتن در معرض این داروها در دوران بارداری، به‌ویژه در دوره‌های حساس رشد جنین، برای به حداقل رساندن خطر نقص مادرزادی، سقط جنین یا سایر پیامدهای نامطلوب ضروری است. مشاوره با پزشک متخصص برای مادران باردار که نیاز به مدیریت دارو در دوران بارداری دارند بسیار مهم است.
منابع:
