بیماری سل یکی از بیماری‌های عفونی و خطرناکی‌ست که از قرن‌های دور تا همین امروز هم به‌عنوان تهدیدی جدی برای سلامت انسان شناخته می‌شود. در دهه‌های گذشته، آمار مرگ‌ومیر ناشی از بیماری سل بسیار زیاد بود؛ اما به لطف پیشرفت‌های دانش پزشکی، راه‌هایی برای درمان آن کشف شده است. در ادامه این مطلب، در مورد چیستی و روش‌های درمان این بیماری صحبت خواهیم کرد.
بیماری سل چیست؟
سل (TB) یک بیماری عفونی بالقوه و جدی‌ست که عمدتاً ریه‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. باکتری‌هایی که عامل بیماری سل هستند، از طریق قطرات کوچکی که با سرفه و عطسه در هوا منتشر می‌شوند، از فردی به فرد دیگر سرایت می‌کنند. افراد مبتلا به سل، برای خلاص‌شدن از شر عفونت و جلوگیری از مقاومت آنتی‌بیوتیکی، باید چندین ماه از انواع داروها استفاده کنند.
عامل بیماری سل
یک باکتری به نام مایکوباکتریوم توبرکلوزیس باعث ایجاد این بیماری در بدن می‌شود. باکتری سل از طریق قطرات آلوده در هوا منتقل می‌شود. هنگامی که این قطرات، وارد هوا می‌شوند، هر کسی که در نزدیکی بیمار است، می‌تواند آن را استنشاق کند. فرد مبتلا به سل، می‌تواند باکتری‌ها را از طریق عطسه، سرفه، صحبت و آواز خواندن منتقل کند. بدن هر فردی می‌تواند این باکتری‌ها را داشته باشد؛ اما سیستم ایمنی بدن، جز در موارد خاص، توان لازم برای جلوگیری از رشد آن‌ها را دارد.
آیا بیماری سل خطرناک است؟
در پاسخ به این سؤال، باید نوع بیماری را در نظر گرفت. پزشکان بین دو نوع سل اعم از نهفته و فعال، تفاوت قائل می‌شوند. در سل نهفته، فرد باکتری ایجاد‌کننده این بیماری را در بدن دارد؛ اما باکتری‌ها غیر فعال هستند. سویه نهفته مسری نیست؛ اما می‌تواند به نوع فعال تبدیل شود. در نتیجه، اقدام برای درمان مهم است.
سل فعال که به نام بیماری سل خوانده و شناخته می‌شود، فرد را به‌شدت بیمار میکند و در بیشتر موارد، می‌تواند به دیگران سرایت کند. این نوع بیماری، می‌تواند هفته‌ها یا حتی سال‌ها پس از ابتلا به باکتری عامل سل، خود را نشان دهد.
آیا بیماری سل مسری است؟
با توجه به این موضوع که امکان سرایت بیماری سل از یکی از اعضای خانواده وجود دارد، باید توجه داشته باشید که:
- تنها سل ریه یا گلو مسری است، بنابراین اگر فردی نوع دیگری از سل را داشته باشد، بیماری از او به شما سرایت نمی‌کند.
- عامل بیماری سل یک باکتری است، بنابراین مانند ویروس سرماخوردگی پخش نمی‌شود. این بیماری از طریق به اشتراک گذاشتن لباس، ملافه یا اشیایی مانند فنجان، کارد و چنگال قابل انتقال نیست. در واقع باید باکتری سل را استنشاق کنید.
- این باکتری را فرد مبتلا به سل عفونی با سرفه وارد هوای اتاق میکند. باکتری به صورت معلق در هوای اتاق باقی می‌ماند و در صورت تنفس در این هوا و وجود زمینه ابتلا، امکان بیماری وجود دارد. به همین دلیل است که محل مراقبت از بیمار مبتلا به بیماری سل باید تهویه ویژه‌ای داشته باشد.
اکثر بزرگسالان سالم دارای سیستم ایمنی کافی و قوی هستند که در صورت تنفس باکتری، آن را کاملا از بین ببرد تا به بیماری سل مبتلا نشوند. در حدود یک سوم افراد، سیستم ایمنی، باکتری‌ها را به طور کامل از بین نمی‌برد، اما عفونت را به اندازه‌ای کنترل میکند که غیر فعال بماند (سل نهفته). فقط 10٪ از این موارد بیماری سل نهفته بعداً به بیماری فعال تبدیل می‌شوند. بیماری سل آنطور که بسیاری فکر می‌کنند مسری نیست. در حالی که هر کسی می‌تواند با این باکتری مواجهه داشته باشد، احتمال ابتلا به آن در افرادی که تغذیه نامناسب و سلامت عمومی ضعیفی دارند بیشتر است.
مهمترین علائم بیماری سل
سل می‌تواند سال‌ها قبل از اینکه به یک بیماری فعال تبدیل شود، خاموش بماند؛ اما سویه فعال، معمولاً علائم زیادی ایجاد میکند. با وجود اینکه علائم، معمولاً به سیستم تنفسی مربوط می‌شوند، بسته به محل رشد باکتری، می‌توانند سایر قسمت‌های بدن را هم تحت‌تأثیر قرار دهند. علائم ناشی از سل در ریه‌ها عبارتند از:
- سرفه بیش از 3 هفته؛
- سرفه خونی یا مخاطی؛
- درد قفسه سینه یا درد همراه با تنفس و سرفه.
علائم عمومی سل عبارتند از:
- خستگی غیر قابل توضیح؛
- ضعف؛
- تب و لرز؛
- عرق شبانه؛
- از‌دست‌دادن اشتها؛
- کاهش وزن ناخواسته.
همچنین علائم بیماری سل، می‌توانند سایر قسمت‌های بدن فرد بیمار از جمله کلیه‌ها، ستون فقرات یا مغز را تحت‌تأثیر قرار دهند. هنگامی که سل در خارج از ریه رخ می‌دهد، علائم و نشانه‌ها بر اساس اندام‌های درگیر متفاوت هستند. به‌عنوان مثال:
- علائم سل ستون فقرات شامل کمردرد هم می‌شوند؛
- سل در کلیه‌ها ممکن است باعث ایجاد خون در ادرار شود؛
- گیجی و از‌دست‌دادن هوشیاری از علائم ابتلا به سل مغزی است.
فوق تخصصان بیماری های عفونی در دکترنکست
افراد در معرض خطر بیماری سل
هر کسی که در نزدیکی فرد مبتلا به بیماری سل باشد، می‌تواند به این میکروب آلوده شود. افراد زیر، بیشتر در خطر ابتلا به این بیماری هستند:
- کسانی که در کشورهای مبدا این بیماری شایع به دنیا آمده‌اند یا اغلب به آن‌ها سفر می‌کنند؛
- کسانی که در بخش بهداشت و درمان مشغول به کار هستند؛
- افرادی که کار یا زندگی آن‌ها در مکانی‌ست که سل شایع‌تر است، مانند پناهگاه برای افراد بی‌خانمان، زندان و خانه‌های سالمندان.
همچنین برخی از افراد، پس از ابتلا به عفونت سل، بیشتر در معرض ابتلا به سویه فعال آن هستند. آن‌ها شامل افرادی هستند که:
- اچ آی وی/ایدز دارند؛
- در 2 سال گذشته به سل مبتلا شده‌اند؛
- بیماری‌های دیگری مانند دیابت دارند که مبارزه با میکروب سل را برای بدن دشوار میکند؛
- به الکل معتادند یا مواد تزریق می‌کنند؛
- سل در آن‌ها به‌درستی درمان نشده است؛
- زیر 5 سال یا فرد مسن هستند.
جلوگیری از سرایت سل به خانواده و دوستان
اگر تشخیص داده شد که مبتلا به بیماری سل در ریه یا گلو هستید، ممکن است تا زمانی که درمان خود را به مدت دو تا سه هفته شروع نکرده‌اید، بیماری شما مسری باشد. برای کمک به جلوگیری از سرایت سل به خانواده یا دوستان خود باید:
- تا حد امکان از تماس چهره به چهره خودداری کنید. بنابراین به اجتماعات یا مکان‌هایی که افراد دور هم جمع می‌شوند نروید. برای حفظ ارتباط از تلفن یا اینترنت استفاده کنید.
- هنگام سرفه یا عطسه دهان خود را بپوشانید.
- پرده‌ها را باز کنید تا نور کافی به اتاق برسد.
- پنجره‌ها را باز کنید تا هوای تازه وارد شود که از تجمع باکتری‌ها جلوگیری میکند.
- فقط زمانی به محل کار، مدرسه یا دانشگاه بازگردید که متخصص شما اعلام کند که به اندازه کافی خوب هستید و سل شما دیگر مسری نیست.
راه های تشخیص بیماری سل
متخصصان مراقبت‌های بهداشتی و پزشکان، می‌توانند سل را با چند آزمایش مختلف از جمله تست پوست، آزمایش خون یا دیگر روش‌ها تشخیص دهند. ممکن است به هر دو آزمایش خون و پوست و موارد دیگر برای تشخیص درست نیاز باشد.
تست پوستی
پزشک می‌تواند با آزمایش پوستی و از طریق تزریق مشتقات پروتئین خالص (PPD) روی پوست، تشخیص دهد که آیا شما به باکتری سل مبتلا شده‌اید یا خیر. برای این آزمایش، پزشک 0.1 میلی‌لیتر PPD (مقدار کمی پروتئین خالص) را بهصورت زیرپوستی تزریق میکند. 2 تا 3 روز بعد، فرد برای مشاهده نتایج تست به مطب پزشک مراجعه خواهد کرد. جوش‌زدن روی پوست به‌اندازه بیش از 5 میلی‌متر جایی که PPD تزریق شده است، ممکن است نشان از مثبت‌بودن نتیجه آزمایش باشد.
در واقع، واکنش‌های پوستی بین 5 تا 15 میلی‌متر بسته به عوامل خطر، شرایط سلامتی و سابقه پزشکی، می‌توانند به‌عنوان نشانه مثبت این آزمایش در نظر گرفته شوند. اما همه واکنش‌های بیش از 15 میلی‌متر، بدون توجه به عوامل خطر، مثبت در نظر گرفته می‌شوند. بااین‌حال، تست پوستی روش کاملی نیست. فقط می‌تواند به فرد بگوید که آیا عفونت سل دارد یا خیر؛ اما آنچنان مشخص نمی‌کند که بیماری سل فعال است یا نهفته. بدن برخی از افراد هم حتی در صورت ابتلا به سل، به آزمایش پاسخ نمی‌دهد.
آزمایش خون
پزشک می‌تواند از آزمایش خون در ادامه تست پوستی سل استفاده کند. دو آزمایش خون که در حال حاضر برای تشخیص این بیماری تایید شده‌اند، Quantiferon و T-Spot نام دارند. نتایج آزمایش خون، می‌تواند مثبت، منفی یا نامشخص باشد. این آزمایش هم مانند تست پوستی، نمی‌تواند نشان دهد که آیا شما بیماری سل فعال دارید یا نهفته.
اشعه ایکس قفسه سینه
اگر آزمایش پوست یا خون، نتیجه مثبت داشت، پزشک احتمالاً برای افراد مبتلا به بیماری سل عکس رادیوگرافی قفسه سینه را تجویز میکند. برخی نقاط کوچک و لکه در ریه، نشانه‌هایی از عفونت سل و تلاش بدن برای مبارزه با آن هستند.
روش‌های تشخیصی دیگر
نتیجه تصویربرداری با اشعه ایکس قفسه سینه، می‌تواند نشان‌دهنده سل نهفته باشد؛ اما ممکن است نتایج آزمایش نادرست باشند. در این موارد، پزشک آزمایش‌های دیگری را توصیه میکند. اگر آزمایش نشان دهد که شما به بیماری سل فعال مبتلا هستید، پزشک درمان سل فعال را شروع خواهد کرد. در غیر این صورت، پزشک درمان سل نهفته را شروع میکند. تست‌های دیگر، شامل موارد زیر می‌شوند:
- پزشک آزمایش‌هایی را روی خلط یا مخاط استخراج‌شده از عمق ریه‌ها برای بررسی وجود باکتری سل تجویز میکند. اگر آزمایش خلط شما مثبت شد، به این معنی است که فرد می‌تواند باکتری سل را به دیگران منتقل کند. تا زمان شروع درمان و منفی‌شدن آزمایش خلط برای سل، فرد باید از ماسک مخصوص استفاده کند.
- آزمایش‌های دیگر برای تشخیص وجود این بیماری در سایر قسمت‌های بدن شما، ممکن است شامل آزمایش ادرار و نمونه‌های بافتی باشند.
- اگر نتایج آزمایش‌های قبلی نامشخص باشد، ممکن است به سی‌تی‌اسکن قفسه سینه، برونکوسکوپی یا بیوپسی ریه نیاز داشته باشید.
در نهایت، باید گفت که اگر علایم بیماری سل را دارید یا در میان گروه‌های پرخطر هستید، ممکن است به انجام چند مورد از آزمایش‌هایی که برای تشخیص سل گفته شدند، نیاز داشته باشید. برای تشخیص و انجام مراحل، می‌توانید به متخصص بیماری عفونی مراجعه کنید.
درمان بیماری سل
بسیاری از عفونت‌های باکتریایی، پس از یک یا دو هفته با درمان آنتی‌بیوتیکی بهبود می‌‌یابند؛ اما سل متفاوت است. افراد مبتلا به این بیماری، معمولاً باید ترکیبی از داروها را به مدت 6 تا 9 ماه مصرف کنند. اگر دوره درمان با دارو کامل نشود، به احتمال زیاد، عفونت سل عود میکند. عفونت برگشتی، می‌تواند در برابر داروهای قبلی مقاومت کند؛ بنابراین، درمان آن اغلب بسیار دشوارتر است.
پزشک ممکن است چندین دارو تجویز کند؛ زیرا برخی از سویه‌های سل به انواع خاصی از داروها مقاوم هستند. این داروهای خاص، می‌توانند بر کبد شما تأثیر بگذارند؛ بنابراین، افرادی که داروهای سل مصرف می‌کنند، باید به علائم آسیب کبدی مانند از‌دست‌دادن اشتها، ادرار تیره، تب بیش از 3 روز، حالت تهوع، استفراغ، یرقان یا زرد‌شدن پوست و درد شکمی توجه داشته باشند. همچنین در صورت مشاهده هر یک از این علائم، فوراً به پزشک خود اطلاع دهند.
علت عدم ریشه‌کن شدن بیماری سل
- مهاجرت‌های کنترل نشده
- افزایش بیماری‌های همراه با تضعیف سیستم ایمنی خصوصا ایدز
- مقاومت باکتری سل در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها
- مسری بودن بیماری
- کامل نکردن طول دوره‌‌ی درمانی
- نبود ایزولاسیون مناسب در بیمارستان‌هایی که بیماران مبتلا به سل را بستری کرده‌اند
- عدم وجود آگاهی کافی درباره علائم بیماری سل و مراجعه دیرهنگام به پزشک
- تغذیه ناسالم و بهداشت ناکافی
بنابرین بیماری سل و مبارزه با آن چندان کار آسانی برای تیم درمان نیست. با وجود اینکه تلاش‌های بسیاری جهت اطلاع رسانی کافی در باره این بیماری در حال انجام است، همچنان عموم جامعه اطلاعات پایه‌ای و کافی از این بیماری ندارند.
پیشگیری از بیماری سل
حتی اگر خطر ابتلا به بیماری سل در جایی که زندگی می‌کنید کم باشد، آشنایی با کارهایی که می‌توانید برای جلوگیری از ابتلا به باکتری سل یا انتقال عفونت به دیگران انجام دهید، خوب است. چند قدم مهم که می‌توانید بردارید، عبارتند از:
- در صورت ابتلا به اچ آی وی یا هر بیماری که خطر ابتلا به عفونت ریه را افزایش می‌دهد، آزمایش سل انجام دهید؛
- اگر فکر می‌کنید در معرض سل قرار گرفته‌اید، برای آزمایش به یک متخصص بیماری عفونی مراجعه کنید؛
- از تماس نزدیک یا طولانی‌مدت با فردی که مبتلا به سل فعال است، پرهیز کنید.
علاوه بر این موارد، نکات زیر را نیز رعایت کنید:
- تغذیه سالم داشته باشید
- به میزان کافی بخوابید
- با محدود کردن میزان مواد مضر مصرفی مانند سیگار، مواد مخدر و الکل، از بدن خود محافظت کنید.
مواردی مانند بهداشت کافی، هوای تازه و نور خورشید نیز می‌تواند به جلوگیری از گسترش سل کمک کند.
ایمنی واکسن BCG برای پیشگیری از بیماری سل
ایمنی واکسن‌ها با دقت بسیار مطالعه شده است. وقتی واکسن‌ها ارائه می‌شوند به این دلیل است که خطر نزدن آن‌ها به طور قابل‌توجهی بیشتر از خطر آسیب ناشی از واکسن در نظر گرفته می‌شود. هیچ مداخله پزشکی (از جمله واکسن)، 100% بی‌خطر نیست. برخی از افراد عوارض جانبی ناشی از واکسیناسیون BCG را تجربه می‌کنند که از آبسه در محل تزریق گرفته تا تورم در غدد لنفاوی محتمل است. به ندرت، واکسیناسیون می‌تواند باعث بیماری شود. این حالت به احتمال زیاد در افرادی با سیستم ایمنی آسیب دیده اتفاق می‌افتد. به همین دلیل است که افراد مبتلا به HIV نباید آن را دریافت کنند.
احتمال ابتلای مجدد به بیماری سل
درمان بیماری سل بسیار موفقیت‌آمیز بوده و برای از بین بردن تمام باکتری‌های سل طراحی شده است. مشروط بر اینکه تمام قرص‌ها طبق دستور پزشک مصرف شوند. با این حال، ممکن است بیش از یک بار در طول زندگی خود به سل مبتلا شوید. بیماری سل در اثر مواجهه با باکتری سل ایجاد می‌شود، بنابراین اگر بعداً دوباره باکتری را تنفس کنید، ممکن است دوباره بیمار شوید، به خصوص اگر سیستم ایمنی ضعیفی داشته باشید. بهترین راه محافظت این است که سیستم ایمنی خود را با مواد غذایی مغذی و سبک زندگی سالم قوی نگه دارید.
جمع بندی
در صورت مثبت‌بودن آزمایش سل پنهان یا فعال، تمام داروهای تجویز شده را مصرف کنید. اگر هم تشخیص داده شد که مبتلا به سل فعال هستید، از تماس نزدیک با دیگران خودداری کنید؛ تا زمانی که دیگر بیماری مسری نباشد. چنانچه سل فعال دارید و مجبورید وقت خود را با دیگران بگذرانید، حتماً از ماسک استفاده کنید. در نظر داشته باشید که برای تشخیص بیماری سل، می‌توانید از مشاوره آنلاین متخصص ریه کمک بگیرید و در صورت تایید بیماری، برای درمان اقدام کنید.
منابع
