جنتامایسین چیست؟ کاربرد، مقدار مصرف و عوارض آن

در حوزه داروهای آنتی‌بیوتیک‌، جنتامایسین یکی از مشهورترین آن‌ها است. این دارو که به دلیل اثربخشی آن در برابر طیف گسترده‌ای از عفونت‌های باکتریایی مشهور است، برای دهه‌ها یکی از ارکان اصلی مبارزه با عفونت‌های میکروبی بوده است. در این مقاله از مجله سلامت دکترنکست، به کاربردهای سیستمیک و موضعی جنتامایسین، نحوه عملکرد، کاربردهای درمانی، عوارض جانبی و موارد دیگر می‌پردازیم.

آشنایی با جنتامایسین

جنتامایسین، عضوی از گروه آنتی‌بیوتیک‌های آمینوگلیکوزید است که از زمان کشف آن در اوایل دهه 1960، نقش به‌سزایی در درمان عفونت‌های باکتریایی شدید داشته است. این دارو که از نوعی باکتری به‌دست آمده، با مبارزه با طیف وسیعی از دشمنان میکروبی جان افراد بی‌شماری را نجات داده است.

جنتامایسین با اتصال برگشت‌ناپذیر به بخشی از یک اندامک سلولی به‌نام ریبوزوم در باکتری‌های حساس، اثرات ضد باکتریایی خود را اعمال می‌کند. این اتصال فرآیند ساخت پروتئین را مختل می‌کند و در نتیجه، پروتئین‌های ضروری برای رشد و بقای باکتری‌ها تولید نمی‌شوند و در نهایت منجر به مرگ سلولی می‌شوند.

اشکال دارویی و نام‌های تجاری جنتامایسین

جالب است بدانید که قرص جنتامایسین وجود ندارد. جنتامایسین به‌صورت تزریقی، پماد چشمی و قطره چشمی در ایران موجود است:

• آمپول جنتامایسین ۲۰ میلی‌گرم
• آمپول جنتامایسین ۸۰ میلی‌گرم
• پماد چشمی با نام تجاری جنتکس (Gentex)
• قطره چشمی با نام تجاری جنتکس 

موارد مصرف آمپول جنتامایسین

جنتامایسین یک آنتی‌بیوتیک همه کاره است که به دلیل فعالیت وسیع‌الطیف آن در برابر باکتری‌های گرم منفی و برخی از باکتری‌های گرم مثبت، در محیط‌های بالینی مختلف کاربرد دارد. از جمله کاربردهای آمپول جنتامایسین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. عفونت‌های شدید باکتریایی

آمپول جنتامایسین معمولاً در درمان عفونت‌های باکتریایی شدید استفاده می‌شود که در آن درمان سریع و تهاجمی ضروری است. این عفونت‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• ذات الریه: جنتامایسین اغلب در ترکیب با سایر آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان پنومونی استفاده می‌شود، به‌ویژه هنگامی که عفونت توسط باکتری‌های گرم منفی مانند سودوموناس آئروژینوزا ایجاد می‌شود.
• عفونت خون (سپسیس): در موارد آلوده شدن خون به عفونت، جنتامایسین ممکن است به‌عنوان بخشی از درمان تجربی برای پوشش طیف وسیعی از عوامل عفونت‌زا تا زمانی که نتایج کشت و حساسیت در دسترس باشد، تجویز شود.
• عفونت‌های دستگاه ادراری (UTI): آمپول جنتامایسین می‌تواند در درمان عفونت‌های ادراری پیچیده ناشی از باکتری‌های مقاوم به چند دارو موثر باشد. آمپول جنتامایسین برای عفونت واژن که محیط لگن را عفونی و التهابی کرده باشد و همچنین برای بیماری‌های مقاربتی ممکن است تجویز شود.
• عفونت‌های پوست و بافت نرم: عفونت‌هایی که پوست، بافت‌های زیر جلدی یا ساختارهای عمیق‌تر را درگیر می‌کنند ممکن است به‌خوبی به جنتامایسین پاسخ دهند، به‌ویژه زمانی که باکتری‌های ایجاد‌کننده به اثر این آنتی‌بیوتیک حساس باشند.

2. اقدامات پیشگیرانه قبل جراحی (پروفیلاکسی)

جنتامایسین همچنین به‌عنوان یک آنتی‌بیوتیک پیشگیرانه در روش‌های جراحی برای کاهش خطر عفونت‌های بعد از عمل استفاده می‌شود. موارد رایجی که ممکن است پروفیلاکسی جنتامایسین استفاده شود عبارتند از:

• جراحی‌های گوارشی:‌ در عمل‌های مربوط به دستگاه گوارش، مانند برداشتن روده یا آپاندکتومی، ممکن است از پروفیلاکسی جنتامایسین برای جلوگیری از عفونت محل جراحی استفاده شود.
• جراحی‌های تناسلی ادراری: جراحی در سیستم تناسلی ادراری، از جمله جراحی‌های کلیه یا مثانه، ممکن است به پیشگیری با کمک جنتامایسین برای به حداقل رساندن خطر عفونت‌های دستگاه ادراری بعد از عمل نیاز داشته باشد.

3. عفونت خون در نوزادان

در بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان (NICU)، جنتامایسین اغلب در درمان عفونت خون (سپسیس) مشکوک یا تایید شده در نوزادان استفاده می‌شود. اثربخشی آن در برابر عوامل بیماری‌زای شایع نوزادی مانند گونه‌های اشریشیا کلی و کلبسیلا، آن را به یک گزینه درمانی ارزشمند در این نوزادان تبدیل می‌کند.

4. مننژیت

در حالی که جنتامایسین به‌طور معمول یک عامل خط اول برای درمان مننژیت (التهاب پرده محافظ مغز و نخاع) نیست، ممکن است در موارد عفونت با باکتری‌های گرم منفی یا به‌صورت ترکیبی برای درمان تجربی در نظر گرفته شود.

 

5. فیبروز کیستیک

در بیماران مبتلا به فیبروز کیستیک، جنتامایسین ممکن است به‌عنوان بخشی از رژیم درمانی برای تشدید عفونت‌های تنفسی ناشی از سودوموناس آئروژینوزا، که یک باکتری رایج در این بیماران است، استفاده شود.

موارد مصرف پماد جنتامایسین

پماد موضعی جنتامایسین برای درمان عفونت‌های باکتریایی پوست استفاده می‌شود و چون جذب خونی کمتر اتفاق می‌افتد عوارض جانبی احتمالی را به حداقل می‌رساند. از جمله موارد استفاده موضعی پماد جنتامایسین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. زرد زخم یا ایمپتیگو

پماد جنتامایسین معمولاً به‌عنوان خط اول درمان برای زرد زخم که یک عفونت باکتریایی سطحی پوست است، استفاده می‌شود. فعالیت وسیع‌الطیف آن در برابر باکتری‌های گرم مثبت آن را به گزینه‌ای موثر برای این بیماری تبدیل می‌کند.

2. زخم‌های عفونی

جنتامایسین پماد ممکن است روی زخم‌های عفونی استفاده شود تا به کنترل رشد باکتری‌ها و جلوگیری از گسترش بیشتر عفونت کمک کند. به‌ویژه در زخم‌هایی که مستعد آلودگی توسط باکتری‌های بیماری‌زا هستند، مفید است.

3. سوختگی‌های جزئی

در موارد سوختگی‌های جزئی همراه با عفونت باکتریایی، جنتامایسین موضعی ممکن است به عنوان بخشی از رژیم مراقبت از زخم برای بهبود و جلوگیری از عفونت ثانویه استفاده شود.

4. عفونت‌های چشمی

پماد چشمی یا قطره جنتامایسین چشمی برای درمان عفونت‌های باکتریایی (مانند بلفاریت یا ورم ملتحمه) چشم و پوست اطراف چشم (مانند پلک) استفاده می‌شود. همچنین برای جلوگیری از عفونت بعد از آسیب چشمی یا جراحی ممکن است تجویز شود.

جنتامایسین یک آنتی‌بیوتیک مهم با طیف وسیعی از کاربردها در درمان عفونت‌های باکتریایی است. با این حال، استفاده از آن باید با در نظر گرفتن دقیق مشکلات زمینه‌ای، حساسیت عوامل بیماری‌زا و خطرات احتمالی عوارض جانبی تحت نظارت پزشک انجام شود.

عوارض جانبی جنتامایسین

جنتامایسین، مانند همه داروها، خطر عوارض جانبی را به همراه دارد، به‌ویژه هنگامی که در دوزهای بالا یا برای دوره‌های طولانی استفاده شود. داشتن آگاهی در مورد این عوارض مهم است تا از درمان ایمن و موثر با جنتامایسین اطمینان حاصل کنید و در صورت بروز موارد جدی به پزشک خود اطلاع دهید.

1. سمیت شنوایی

سمیت گوش به آسیب به ساختارهای گوش داخلی اشاره دارد که منجر به کاهش شنوایی، اختلال در تعادل و وزوز گوش می‌شود. جنتامایسین می‌تواند در گوش داخلی انباشته شود، جایی که عملکرد سلول‌ها و رشته‌های عصبی شنوایی را مختل می‌کند و در نتیجه باعث کاهش شنوایی می‌شود. بیماران ممکن است علائمی مانند صدای زنگ در گوش (وزوز گوش)، مشکل در شنیدن صداهای با فرکانس بالا، سرگیجه و عدم تعادل را تجربه کنند.

2. سمیت کلیوی

سمیت کلیوی به آسیب کلیه ناشی از داروها یا سایر سموم اشاره دارد که منجر به اختلال در عملکرد و آسیب حاد کلیه می‌شود. جنتامایسین می‌تواند در سلول‌های عملکردی کلیوی تجمع یابد، جایی که عملکرد سلولی را مختل می‌کند و منجر به آسیب سلول و کاهش عملکرد کلیه می‌شود. بیماران ممکن است علائمی مانند کاهش برون ده ادرار، احتباس مایعات، عدم تعادل الکترولیت‌ها و افزایش سطح کراتینین خون را تجربه کنند.

 

3. واکنش‌های آلرژیک

واکنش‌های آلرژیک به جنتامایسین می‌تواند از بثورات پوستی خفیف تا واکنش‌های سیستمیک شدید مانند آنافیلاکسی متغیر باشد. موارد خفیف ممکن است به صورت خارش موضعی، قرمزی یا بثورات در محل مصرف ظاهر شود. واکنش‌های شدید ممکن است شامل کهیر، تورم صورت یا گلو، مشکل در تنفس و افت فشار خون باشد.

4. عفونت مجدد

استفاده طولانی مدت یا نامناسب جنتامایسین می‌تواند منجر به ایجاد عفونت‌های مختلف از جمله رشد بیش از حد قارچی یا باکتریایی شود. عفونت مجدد ممکن است به‌صورت علائم جدید یا بدتر شدن علائم قبلی مانند تب، افزایش درد یا تخلیه چرکی از محل عفونت ظاهر شود.

جنتامایسین یک آنتی‌بیوتیک موثر برای درمان عفونت‌های باکتریایی است، اما خطر عوارض جانبی متعددی از جمله سمیت گوش، سمیت کلیوی، واکنش‌های آلرژیک و عفونت مجدد را به همراه دارد. همواره دارو را تحت نظر پزشک استفاده و از دستورالعمل‌های درمانی او پیروی کنید تا خطر عوارض جانبی به حداقل برسد. 

جمع‌بندی

جنتامایسین یک آنتی‌بیوتیک ارزشمند با فعالیت وسیع‌الطیف علیه انواع مختلف باکتری‌های گرم منفی و برخی از باکتری‌های گرم مثبت است. این دارو نقش مهمی در درمان عفونت‌های باکتریایی شدید از جمله ذات‌الریه، سپسیس، عفونت‌های دستگاه ادراری و عفونت‌های پوست و بافت نرم دارد. علاوه بر این، از جنتامایسین به‌عنوان پیشگیری در روش‌های جراحی، مدیریت سپسیس نوزادی و فیبروز کیستیک استفاده می‌شود.

با این حال، استفاده از جنتامایسین مستلزم بررسی دقیق دوز، تجویز و نظارت برای بهینه‌سازی نتایج درمانی و در عین حال به حداقل رساندن خطر عوارض جانبی است. سمیت شنوایی و سمیت کلیوی نگرانی‌های مهمی در ارتباط با استفاده از جنتامایسین، به‌ویژه در دوزهای بالاتر یا با مدت طولانی درمان هستند.

پزشک باید مزایا و خطرات درمان با جنتامایسین را برای هر بیمار با در نظر گرفتن عواملی مانند سن، عملکرد کلیوی و شدت عفونت ارزیابی کند. نظارت دقیق بر سطح سرمی دارو، عملکرد کلیه و پاسخ بالینی برای اطمینان از درمان ایمن و مؤثر ضروری است. علاوه بر این، رعایت اصول نظارت ضد میکروبی می‌تواند به کاهش ظهور مقاومت آنتی‌بیوتیکی و حفظ اثربخشی جنتامایسین برای استفاده در آینده کمک کند. در صورت داشتن هرگونه سوال یا نگرانی می‌توانید از نوبت دهی پزشکان متخصص عفونی استفاده کنید.

منابع:

medlineplus، mayoclinic، webmd1، webmd2، medscape