روز جهانی رادیولوژی

8 نوامبر 2021 مصادف با 17 آبان 1400 روز جهانی رادیولوژی می‌باشد. در این روز، رادیولوژیست‌ها، رادیوگرافیست‌ها، تکنسین‌های رادیولوژی و متخصصان رشته‌های مرتبط دهمین روز جهانی رادیولوژی (IDoR) را در سراسر جهان جشن می‌گیرند.

مانند هر سال، روز جهانی رادیولوژی بار دیگر با هدف ایجاد آگاهی بیشتر نسبت به ارزشی که رادیولوژی در مراقبت فعال از بیمار دارد و بهبود درک عمومی از نقش حیاتی رادیولوژیست‌ها و رادیولوگرافیست‌ها جشن گرفته می‌شود.

نقش پررنگ رادیولوژی در پاندمی covid-19

در سال 2021، روز جهانی رادیولوژی به رادیولوژی مداخله‌ای و نقش اساسی آن در درمان بیماران اختصاص داده شده است. از آنجایی که جهان همچنان با چالش‌های ناشی از COVID-19 مواجه است، بسیار مهم است که نقش کلیدی تصویربرداری را در پزشکی را بپذیریم.

نه تنها در شرایط پیش‌بینی‌نشده مانند همه‌گیری، بلکه به صورت روزانه در تمام زمینه‌های پزشکی تصویر‌برداری نقشی کلیدی در روند انتخاب و روند درمان ایفا می‌کند.

رادیولوژی مداخله‌ای چیست؟

رادیولوژی مداخله‌ای یک تخصص پزشکی است که شامل انجام طیف وسیعی از روش‌های تصویربرداری برای به دست آوردن تصاویری از داخل بدن می‌باشد. رادیولوژیست مداخله‌ای (Interventional radiologist) به دقت این تصاویر را برای تشخیص آسیب و بیماری و برای انجام طیف وسیعی از اقدامات پزشکی مداخله‌ای تفسیر می‌کند.

شعار امسال

شعار امسال برای روز جهانی رادیولوژی “رادیولوژی مداخله‌ای، مراقبت فعال برای بیمار” می‌باشد. هدف از انتخاب این شعار آگاهی افراد از نقش اساسی رادیولوژی مداخله‌ای در روند تشخیص و درمان بیمار می‌باشد.

به همین مناسبت مختصری پیرامون انواع تصویربرداری رایج در حیطه پزشکی می‌پردازیم.

توموگرافی کامپیوتری (CT)

یکی از مهم‌ترین نوآوری‌های پزشکی در تاریخ بشر است.این روش، تصاویر بافت نرم را در تضاد با جزئیات آناتومیک نشان می‌دهد که دقت تشخیصی بی‌سابقه‌ای را فراهم می‌کند. در این روش تصاویر دو بعدی و مقطعی ایجاد می‌شوند که می‌توانند در فضا مرتب شوند، حجم وسیعی را پوشش دهند و دید کاملی به پزشک بدهند.

پیشرفت در حیطه CT

بسیاری از پیشرفت‌ها درفناوری CT با بهبود در سرعت اسکن، ضخامت برش (cut) کمتر، کاهش دوز تابش و کیفیت تصویر بهتر انجام شد. بیست و پنج سال پیش، یک مطالعه CT معمولی بسته به حجم اسکن شده و دستگاه دقیق می‌توانست ده‌ها دقیقه طول بکشد. در حالی که امروزه مطالعات CT را می‌توان در کسری از ثانیه انجام داد و نواحی وسیعی از بدن را پوشش داد.

برش‌های CT در ماشین‌های مدرن می‌توانند به نازکی کسری از میلی‌متر باشند. تکنیک‌های جدید بازسازی تصویر و مواد آشکارساز کارآمدتر و بزرگ‌تر، دوز تشعشع را تا بیش از نصف کاهش داده‌اند در حالی که به طور مداوم کیفیت تصویر را بهبود می‌بخشند.

کاربردهای جدید

کاربردهای جدید مانند CT پرفیوژن برای تشخیص و تعیین کمیت سکته مغزی بسیار کمک کننده می‌باشند. اخیراً، به لطف دقت CT پرفیوژن، پنجره درمانی (یعنی بازه زمانی که در آن درمان می‌تواند از زمان شروع علائم آغاز شود) به طور قابل توجهی افزایش یافته است و به بیماران بیشتری فرصت آمبولکتومی موثر را می‌دهد. اگر CT پرفیوژن سایه کافی را نشان دهد، درمان مداخله‌ای عصبی ممکن است تا 24 ساعت پس از شروع علائم انجام شود. این رویکرد جدید دنیای درمان سکته مغزی را متحول کرده است.

با توجه به اینکه در این روش تصویربرداری از اشعه یونیزان استفاده می‌شود، CT برای افراد باردار ممنوع است و در صورت بارداری حتما باید به پزشک اطلاع داده شود.

تصویربرداری رزونانس مغناطیسی

تاریخچه توسعه تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) پیچیده است و شامل فعالیت‌های زیادی در زمینه‌های بالینی، علمی و فنی می‌باشد. دو دانشمند، فلیکس بلوخ و ادوارد پرسل، به طور همزمان و به طور مستقل مفهوم تشدید مغناطیسی هسته ای (NMR) را توسعه دادند، که برای آن مشترکاً جایزه نوبل فیزیک را در سال 1952 دریافت کردند. در سال 1973، پل لاتربر اولین تصاویر NMR را منتشر کرد. بعدها در سال 2003 جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی را دریافت کرد.

تصویربرداری بدون اشعه یونیزان و با میدان مغناطیسی

تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) بر اساس اصول فیزیکی متفاوت از CT می‌باشد. یک آهنربای قوی برای تولید یک میدان مغناطیسی ثابت بسیار قوی در اطراف بیمار مورد استفاده قرار می‌گیرد و از پالس‌های فرکانس رادیویی برای تحریک پروتون‌ها در بدن استفاده می‌شود. همانطور که پروتون‌های برانگیخته به حالت استراحت باز می‌گردند، سیگنال‌هایی را برمی‌گردانند که توسط دستگاه ثبت شده و در یک تصویر نگاشته می‌شوند.

امروزه MRI تقریباً در هر رشته فوق تخصصی پزشکی استفاده می‌شود. کنتراست عالی بافت نرم و جزئیات آناتومیک آن، MRI را به جواهری در تصویربرداری پزشکی تبدیل کرده است.

کاربردهای جدید

MRI قلب به طور فزاینده ای برای شرایطی مانند کاردیومیوپاتی یا انفارکتوس حاد میوکارد استفاده می‌شود. نه تنها مورفولوژی (شکل قلب)، بلکه عملکرد قلب را نیز می‌توان با تصاویرمتحرک از حرکت دیواره بطن، عملکرد دریچه، و تصویربرداری T1 از  جهت فیبروز بافت عضله قلب ارزیابی کرد.

MRI عملکردی (fMRI)در تصویربرداری بالینی بیماری‌های سیستم عصبی مرکزی (به عنوان مثال نقشه‌برداری عروقی برای تشخیص و درجه‌بندی گلیوم که نوعی تومور مغزی است) استفاده می‌شود. از آنجایی که fMRI فعالیت مغز را با تشخیص تغییرات مرتبط با جریان خون اندازه‌گیری می‌کند، می‌توان از آن در برنامه ریزی جراحی بهره برد. طیف‌سنجی رزونانس مغناطیسی (Magnetic resonance spectroscopy) برای اندازه‌گیری غلظت نسبی متابولیت‌های درون‌زای مختلف در بافت‌ها استفاده می‌شود.

با توجه به اینکه در MRI میدان مغناطیسی قوی وجود دارد، افرادی که اجسام فلزی در بدن دارند (پلاتین، ضربان‌ساز قلب و …) نمی‌توانند از این روش تصویربرداری استفاده کنند.

سونوگرافی

سونوگرافی(US) یک فناوری نیست، بلکه چندین فناوری است. تاریخچه سونوگرافی تشخیصی با مطالعه خفاش‌ها در اواخر دهه 1700 توسط لازارو اسپالانزانی آغاز شد. اسپالانزانی تلاش کرد تا بفهمد خفاش‌ها در شب چگونه پرواز می‌کنند و این فرضیه را مطرح کرد که خفاش‌ها برای حرکت به صوت متکی هستند.

اثر داپلر

اثر داپلر، که اولین بار در سال 1842 توسط کریستین داپلر مطرح شد، بخش اساسی تقریباً هر مطالعه‌ای در سونوگرافی و اساس ارزیابی جریان خون در سونوگرافی را تشکیل می‌دهد. سپس برادران کوری پیزوالکتریک را کشف کردند. کریستال‌های پیزوالکتریک زمانی که تحت یک جریان متناوب قرار می‌گیرند، مرتعش می‌شوند. این اساس توسعه مبدل های سونوگرافی است.

ابتدا کاربرد درمانی، بعدها کاربرد تشخیصی

جالب توجه است که استفاده از US در پزشکی با کاربردهای درمانی آغاز شد، نه با تصویربرداری. قدرت مخرب بالقوه یک پرتو متمرکز US به عنوان یک ابزار درمانی ارزشمند در دهه دوم قرن بیستم به عنوان جایگزینی برای جراحی مغز و اعصاب، توانبخشی و درمان آرتریت روماتوئید شناخته شد. در دهه 1940، US برای تصویربرداری پزشکی برای اولین بار توسط پزشکی به نام کارل تئو دوسیک مورد بررسی قرار گرفت. دوسیک تلاش کرد تومورهای مغزی را پیدا کند و بطن‌های مغزی را شناسایی کند. آزمایشات اولیه او در سال 1942 گزارش شد. در سال 1958، ایان دونالد، متخصص زنان، برای اولین بار از US برای مطالعه رحم، لگن و جنین متولد نشده استفاده کرد.

روش انجام

سونوگرافی از امواج صوتی با فرکانس بالا، بالاتر از محدوده شنوایی انسان، استفاده می‌کند. پژواک‌های منعکس شده بر اساس دامنه و تاخیر زمانی سیگنال‌های برگشتی در یک تصویر نگاشته می‌شوند.

مزایا US نسبت به CT

این روش نسبت به CT مزایایی دارد. از آنجایی که US پرتوهای یونیزان ندارد ،ارزان است، به طور گسترده در دسترس است و به صورت سرپایی برای بیماران انجام می‌شود، در تصویربرداری کودکان اهمیت ویژه‌ای دارد. اگرچه US معمولی وابسته به اپراتور است. US سه بعدی جدید کمتر چنین است.

تصویربرداری هسته‌ای و اسکنرهای ترکیبی

پزشکی هسته‌ای از ردیاب‌های رادیواکتیو برای ایجاد تصویربرداری عملکردی استفاده می‌کند. حسگرهای منحصر به فرد انتشارات رادیواکتیو ردیاب‌ها را تشخیص می‌دهند.

انواع تصویربرداری هسته‌ای

اسکن SPECT اشعه گاما را اندازه گیری می‌کند. در حالی که اسکن PET از یک ردیاب استفاده می‌کند که در بافت‌های بدن تجمع می‌یابد و متابولیزه می‌شود و پس از آن پوزیترون‌ها ساطع می‌شوند. هنگامی که پوزیترون‌ها با الکترون‌ها برخورد می‌کنند، یکدیگر را از بین می‌برند و همزمان یک جفت پرتو گاما ساطع می‌کنند. آشکارسازهای ویژه ورود همزمان جفت پرتوهای گاما و تعداد این ورودها را ثبت می‌کنند. داده‌ها برای نقشه برداری فعالیت متابولیک در اندام‌های بدن استفاده می‌شود.

تصویربرداری مداخله‌ای پزشکی

یکی از پیشرفت‌های اولیه مهم در تصویربرداری مداخله‌ای، آنژیوگرافی کاتتر بود. در سال 1927، اگاس مونیز، متخصص مغز و اعصاب از پرتغال، اولین آنژیوگرافی مغزی را انجام داد که به خاطر آن در سال 1949 جایزه نوبل پزشکی را دریافت کرد. او رگ بازوی خودش را گرفت و یک کاتتر را به قلبش وارد کرد. پیشرفت‌های اخیر در آنژیوگرافی کاتتر برای تشخیص و درمان فوریت های قلبی عروقی شامل برداشتن لخته مغز با استفاده از نسل‌های جدید استنت‌های قابل بازیابی می‌باشد.