به عنوان یک تیم درمانی، میدانیم و آگاهیم که داشتن یک کودک با اختلال بیشفعالی و نقص توجه (ADHD)، چگونه تمام ارکان زندگی شما را به عنوان مادر یا پدر تحت تاثیر خود قرار داده است و نگرانی دائمی از عملکرد کودک‌تان در مدرسه، در جمع فامیل و دوستان یا در هر مکان و زمان، چگونه زندگی عادی و شاد را از شما ربوده است و همواره در پی راهی برای درمان کودک عزیزتان و رهایی خودتان از این استرس دائمی هستید، ولی همواره ناامید شده‌اید.
امروز در اینجا با شما همراه هستیم تا نوین‌ترین روش پزشکی با کم‌ترین عارضه و اثر دائمیِ پایدار در درمان اختلال بیشفعالی و نقص توجه (ADHD) را به شما معرفی کنیم.
از دیدگاه علوم اعصاب، درمان با نوروفیدبک بر این اصل عمل می‌کند که امواج مغزی ما بر رفتار ما تاثیر می‌گذارد و اگر فردی دچار ADHD باشد و در عملکردش ناتوانی در تمرکز و بیشفعالی وجود داشته باشد، پس بدین معناست که امواج مغزیِ مرتبط با توجه و تمرکزش دچار اختلال شده است و با مداخلۀ درمانی بر روی الگوهای امواج مغزی، می‌توانیم توجه و تمرکز او را افزایش دهیم.
نوروفیدبک تراپی یک روش درمانی و غیر تهاجمی پزشکی است که مناسب برای درمانِ برخی اختلالهای سیستم عصبی-روانیِ مغز به خصوص ADHD است که برای توانمندسازی و بهبود عملکردهای مغزی، بدون مصرف داروهای اعصاب به کار می‌رود. در این تکنولوژی نوین، نخست امواج مغزی بیمار اندازه‌گیری میشود، سپس با دستگاه نوروفیدبک و الکترودهایی که به سر متصل است، امواج مغزی مرتبط با بیماری در فرایند درمان به الگوی امواج سلامت تغییر می‌یابد.
این روش درمانی، مورد تایید سازمان FDA آمریکا نیز میباشد و یافته‌های پژوهشی از سال 2018 به بعد، درمان با اثربخشی پایدار آن را به اثبات رسانده است. در سال 2016، انجمن سایکوفیزیولوژی و بایوفیدبک کاربردی (Association for Applied Psychophysiology and Biofeedback) و جامعۀ تنظیم عصبی (International Society for Neuroregulation & Research)، گایدلاین‌هایی را برای ارزیابی میزان اثربخشی بالینیِ مداخله‌های نوروفیدبک و بایوفیدبک تهیه کردند. بر اساس این گایدلاین، اثربخشی درمان با نوروفیدبک و بایوفیدبک در ADHD اثربخشی با سطح 5 که بالاترین اثربخشی درمانی است، اعلام شده است (اطلاعات بیش‌تر در مقالۀ تاثیرگذاری درمان با نوروفیدبک در حوزۀ سلامت و بهداشت روان)
چرا نوروفیدبک تراپی؟
درمان با نوروفیدبک نسبت به روش‌های درمانی دیگر در مدت زمان کوتاه‌تری اثربخشی بیش‌تری دارد و درمان پایدارتری را ایجاد می کند. طول دورۀ درمان نوروفیدبک فقط دو ماه و نیم است که در قالب حدود 30 جلسه و هر جلسه به مدت 45 دقیقه تا 1 ساعت انجام میشود. همچنین در مقایسه با دارودرمانی، گزینۀ بسیار امن‌تری است، زیرا دارو با عوارض جانبی بسیار زیادی که دارد، اغلب سبب مشکلات جانبی دیگری برای فرد میشود، ولی درمان با نوروفیدبک به دلیل اینکه هیچ مادۀ بیرونی وارد مغز یا بدن نمی‌شود، بنابراین هیچ عارضۀ جانبی هم ندارد.
نکتۀ بسیار مهم در درمان با نوروفیدبک که باید همواره مورد توجه قرار گیرد، این است که بر اساس یافته‌های پژوهشی علمی، اثرات طولانی‌مدت و پایدار دارد.
(اطلاعات بیش‌تر در مقالۀ توضیحات تخصصی و علمی دربارۀ درمان با نوروفیدبک و چگونگی عملکرد آن و مقالۀ تاثیرگذاری درمان با نوروفیدبک در حوزۀ سلامت و بهداشت روان)
نوروفیدبک تراپی چیست؟
نورون به معنی «سلول عصبی» و فیدبک به معنی «بازخورد» است. به زبان ساده، در نوروتراپی (درمان نورون‌ها) که با ابزاری به نام نوروفیدبک انجام میشود، مغز در سطح نورونی یا سلولی، در شبکۀ الکتریکیِ مغز آموزش می‌بیند که به طور اتوماتیک، کارآمدتر عمل کند. از دیدگاه نوروساینس و علوم اعصاب، مشکلات مختلف فرد را میتوان از کارکرد نامناسب سلول‌های مغزی یا همان نورون‌ها دانست. این کارکرد نامناسب را میتوان به شکل فعالیتِ افزایش‌یافته و یا کاهش‌یافتۀ امواج مغزی مختلف دید. بنابراین تنظیم امواج مغزی به سوی الگوهای سالم امواج، می‌تواند بهبود و سلامت فرد را به دنبال داشته باشد.
یکی از روش‌های بسیار موثرِ بهبود عملکرد مغز از طریق تنظیم امواج مغزی، نوروفیدبک تراپی است. در این روش درمانی، طرز فکر و احساس و شخصیت فرد تغییری نمی‌کند، بلکه متخصص در فرایند درمان، با تغییر تدریجی امواج الکتریکی مغز از طریق ابزار نوروفیدبک، بخش الکتریکی مغز را به سوی الگوهای فعالیتِ سلامت‌ترِ امواج پیش می‌برد، بنابراین آن دسته از اختلالهای روانی که مرتبط با امواج الکتریکی مغز است، بهبود می‌یابد. بدین معنا که پس از درمان، پاسخ مغز به محرک‌های محیطی تغییر پیدا می‌کند و شاهد افزایش تمرکز و الگوهای رفتاری سلامت وی خواهیم بود.
به زبان ساده، فرایند درمان با نوروفیدبک، شبیه فرایند یادگیری دوچرخه، رانندگی یا نواختن موسیقی است که پس از یادگیری، احتمال فراموشی آن بسیار کم و تقریبا محال است و اگر هم کندی‌ای در این مهارت‌ها صورت بگیرد، مغز وقتی دوباره آن را آغاز کند، لازم نیست که مراحل یادگیری را از ابتدا طی کند، بلکه مغز آن مهارت را خیلی سریع بازیابی می‌کند.
در نتیجۀ درمان با نوروفیدبک اگر به صورت دقیق و تخصصی انجام شود، مغز فرد به بهترین نسخه از خودش تبدیل میشود که به آن نقطه اُپتیموم مغز می‌گویند. کودکان و نوجوانان مبتلا به ADHD در میان امواج مغزی‌شان دچار اختلال در امواج SMR، تتا، بتا و های‌بتا هستند و در نوروفیدبک تراپی و پروتکل درمان ADHD، هدف از درمان، بهبود عملکرد امواج مغزی مرتبط با این اختلال است.
در یک جلسۀ درمان با نوروفیدبک، دقیقا چه اقداماتی انجام میشود؟
در هر جلسۀ درمان با نوروفیدبک که به مدت 45 دقیقه تا 1 ساعت به طول می‌انجامد، الکترودهایی از جنس طلا (به دلیل رسانایی بیش‌تر) بر روی پوست سر بیمار قرار می‌گیرد و به وسیلۀ این الکترودها، EEG (امواج الکتریکی) مغز روی صفحۀ مانیتور به نمایش درمی‌آید. متخصص و بیمار، هر دو می‌توانند بر روی صفحۀ نرم‌افزار، فعالیت مغز را به شکل امواج مغزی و نمودار، مشاهده کنند. متخصص، تنظیمات خاصی را بر روی برنامۀ درمانی در نرم‌افزار نوروفیدبک انجام می‌دهد. الکترودها فعالیت الکتریکی مغز فرد را ثبت و در قالب امواج مغزی (در اغلب موارد به شکل شبیه‌سازی‌شده در قالب یک بازی کامپیوتری یا فیلم ویدئویی) به بیمار نشان می‌دهند. این امواج به صورت شبیه‌سازی‌شده با فیلم یا بازی‌ای که فرد در طول هر جلسه، تماشا می‌کند مرتبط میشود و در آن حال، متخصص با تنظیم این امواج به مداخلۀ درمانی می‌پردازد. در این حالت، پخش فیلم یا هدایت بازی کامپیوتری بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزیِ بیمار انجام میشود. به این شکل، فرد با دیدن پیشرفت یا توقف بازی و گرفتن پاداش یا از دست دادن امتیاز یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می‌آید، پی به شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود برده و سعی می‌کند تا با هدایت بازی یا فیلم، شرایط را به سمت مطلوب شدن بازی ببرد و همین اقدام به تلاش، چون به امواج الکتریکیِ مورد نظر با اختلال آن بیمار متصل است، به تدریج در فرایند درمان، وضعیت امواج الکتریکیِ آن اختلال در مغز، آغاز به تغییرِ پایدار از وضعیت ناسالم به وضعیت سالم می‌کند.
پس از به پایان رسیدن طول درمان که میانگین حدود 30 جلسه به طول می‌انجامد، بهبود عملکرد و سلامت در امواج مغزی مرتبط با اختلال ADHD که امواج SMR و تتا و بتا و های‌بتای بیمار است، رخ می‌دهد
(اطلاعات بیش‌تر در مقالۀ توضیحات تخصصی و علمی دربارۀ درمان با نوروفیدبک و چگونگی عملکرد آن).
اینکه دامنۀ چه امواجی در مغز افزایش و دامنۀ چه امواجی کاهش یابند، کاملا بستگی به اختلال هر بیمار دارد و متخصص آن را در طول جلسات درمان و در فرایند درمان، تنظیم می‌نماید. بدین ترتیب، روند درمان در نوروفیدبک تراپی به وسیلۀ متخصص پیش می‌رود تا امواج الکتریکی مغز نهایتا در وضعیت سلامت قرار گیرند و بدین صورت دورۀ درمان نیز به پایان می‌رسد.
آیا در نوروفیدبک تراپی، به کودک الکتریسیته وصل میشود؟
خیر. در درمان با نوروفیدبک، امواج مغزی خودِ کودک از طریق الکترودها به کامپیوتر وصل میشود و در کامپیوتر، متخصص آن امواج را به شکل تخصصی یعنی با طول موج‌ها و دامنه‌هایشان می‌بیند، و خودِ فردِ تحت درمان نیز آن امواج را به شکل شبیه‌سازی‌شده در شکل یک بازی، در یک مانیتور دیگر می‌بیند. بنابراین در نورفیدبک تراپی هیچ گونه جریان الکتریسیته‌ای وارد بدن یا مغز فرزند شما نمی‌شود. در واقع، مغز کودک در فرایند درمان با نوروفیدبک مهارت جدیدی را کسب می‌کند و آن مهارت، تنظیم امواج مغزی مرتبط با اختلال ADHD است که به وسیلۀ تکنولوژی پزشکی نوروفیدبک و از طریق انجام یک بازی کامپیوتری یا مشاهدۀ یک انیمیشن، در فرایند درمان به سوی الگوهای سلامت مغز پیش می‌رود. مداخلۀ درمانی با نوروفیدبک دقیقا بر روی همان امواجی از مغز کودک انجام میشود که در این اختلال دچار مشکل شده است.
شواهد علمی‌اثربخشی نوروفیدبک تراپی در درمان ADHD
در سال 2019، مقاله‌ای مروری به بررسی نوروفیدبک تراپی به عنوان یک مداخلۀ درمانی در ADHD پرداخته است. در این مقاله اشاره شده است که درمانهای سنتی کنونی برای ADHD محدودیت‌های جدی از نظر حفظ پایداری اثرات درمان در طولانی‌مدت و بهبودی علائم دارند و عوارض جانبی بسیاری را نیز متوجۀ فرد می‌کند. یافته‌های اخیر بر اساس متاآنالیزهای کارآزمایی‌های بالینی، اثبات کرده است که سه پروتکل آموزشی استاندارد نوروفیدبک، یعنی تتا/بتا (TBR)، ریتم حسی‌حرکتی (SMR) و SCP، موثر و کارآمد هستند. در این مقاله پیشنهاد داده شده است که نوروفیدبک تراپی مبتنی بر پروتکل‌های استاندارد در ADHD باید به عنوان یک جایگزین درمانی مناسب در نظر گرفته شود. همچنین مطابق با دستورالعمل‌های مربوط به شواهد رتبه‌بندی توسعه‌یافته توسط APA، پروتکل‌های «استاندارد» نوروفیدبک به‌عنوان «کارآمد و خاص در سطح 5، یعنی بالاترین تاثیر درمانی» در درمان ADHD در نظر گرفته شده‌اند (دستورالعمل‌های AAPB). (مطالعۀ کامل مقاله: Neurofeedback as a Treatment Intervention in ADHD: Current Evidence and Practice)
مقالۀ دیگری در سال 2020 به بررسی و رتبه‌بندی شواهد و دستورالعمل‌های پیشنهادی برای نوروفیدبک تراپی در درمان ADHD در کودکان پرداخته است. در این بررسی، از نسخۀ به‌روزشده و سخت‌گیرانه‌ترِ دستورالعمل‌های APA برای رتبه‌بندی درمانهای «به‌خوبی تثبیت‌شده-سطح 5 شواهد» استفاده شده و بر اثربخشی بهبود علائم، بر اثرات بلندمدت تمرکز شده است. این تحقیق علمی این طور نتیجه گرفته است که پروتکل‌های استاندارد نوروفیدبک تراپی در درمان ADHD یک درمان ثابت با اندازۀ اثر متوسط تا بزرگ و نرخ بهبودی بالا و اثرات پایدار ارزیابی میشود. (مطالعۀ کامل مقاله: Neurofeedback and Attention-Deficit/Hyperactivity-Disorder (ADHD) in Children: Rating the Evidence and Proposed Guidelines)
در مقالۀ زیر، به طور تخصصی، شواهد علمی مرتبط با اثربخشی نوروفیدبک تراپی در درمان ADHD را بررسی کرده‌ایم. برای اطلاعات دقیق تر می توانید مقاله زیر را مطالعه کنید:
مقالات علمی جدید در مورد اثربخشی نوروفیدبک در درمان کودکان بیش فعال (ADHD) چه می گویند؟
به عنوان مثال، همان طور که حضور در باشگاه ورزشی به خودی خود موجب سلامت جسم نمی‌شود و تمرین‌های ورزشی زیر نظر متخصص است که سلامتی تنِ شما را به ارمغان می‌آورد، خودِ بازی کامپیوتری نیز به خودی خود موجب بهبود تمرکز و توجه نمی‌شود، بلکه تکنولوژیِ متصل به آن بازی است که در فرایند درمان با نوروفیدبک موجب درمان اختلال میشود. این تکنولوژی نوین پزشکی برای جذاب شدن فرایند درمان به صورت خلاقانه از بازی‌ها در فرایند درمان استفاده کرده است. یعنی به وسیلۀ الکترودهایی که به سر بیمار وصل است، امواج الکتریکی مغز فرد به بازی کامپیوتری متصل شده و زمانی که کودک در حال بازی است، متخصص از آن سو، در حال تنظیم الگوهای مغزی سلامت کودک است.
بر اساس نشانههای رفتاری مشخص و آشکار که از جلسۀ دهم به بعد کاملا قابل مشاهده است، میتوان به این اطمینان دست پیدا کرد. همچنین با توجه به نتایجی که در ارزیابی اولیه در نقشۀ مغزی و مقایسۀ آن در ارزیابی میانی و پایانی در نقشۀ مغزی فرد به وضوح نشان داده میشود.
مانند هر درمان تخصصی، کامل کردن دورۀ درمان با نوروفیدبک بسیار مهم است و ناقص گذاشتن درمان، سبب عود علائم میگردد. در مورد نوروفیدبک تراپی باید به خاطر داشت که این روش درمانی در واقع نوعی یادگیری اتوماتیک مغز است که در سطح نورون‌های مغزی در امواج الکتریکی مغز ایجاد میشود. یعنی در فرایند درمان و پس از پایان درمان، تغییر پایدار مغز به شکلی است که برای همیشه، نتیجۀ آن درمان در آن رخ داده است. به طوری که مغز به تنظیم سلامتِ امواج خود که پیش از درمان، توانایی آن را نداشت، می‌پردازد و نقص‌های عملکردی خود را برطرف می‌کند. مثال سادۀ آن، آموختن مغز در هنگام یادگیری رانندگی است که وقتی آن را آموختیم، مغز هرگز آن را از یاد نمی‌برد و حتی اگر بخواهد هم دیگر نمی‌تواند آن را فراموش کند و به خودش بگوید که من تصمیم می‌گیرم که دیگر رانندگی را بلد نباشم! او نمی‌تواند به دورانی که مهارت رانندگی را نداشت بازگردد. در واقع پس از دورۀ درمان با نوروفیدبک، مغز مهارت جدیدی به دست آورده است و آن تنظیم کردن امواج مغزی در وضعیت سلامتِ خود است (که به آن خودتنظیمیِ امواج مغزی گفته میشود). البته برای داشتن یک درمان کامل، علاوه بر رعایت ترتیب جلسات و کامل کردن آن‌ها، همکاری خانواده و عمل به کلیۀ دستورات تیم درمانی ضروری است.
بله. آن بخش از مغز که مداخلۀ درمانی با نوروفیدبک روی آن انجام میشود، یعنی بخش الکتریکی مغز، هر گونه مهارت‌یابی جدید را به طور دائم در خود پایدار نگاه می‌دارد (که به آن، خاصیت نوروپلاستیسیتی و نوروجنسیس مغز گفته میشود). مثال آن، یادگیری مهارت رانندگی یا دوچرخه‌سواری است. به طوری که پس از پایان درمان با نوروفیدبک -اگر درمان به درستی انجام پذیرفته باشد- نیاز به مداخلۀ درمانی دیگر و نیز نوروفیدبک تراپی مجدد نخواهد بود.
تقریبا در هیچ بیماری و درمانی نمیتوان قول درمان قطعی داد. میدانیم که نتیجۀ درمانِ موثر به شرایط گوناگونی بستگی دارد؛ از آن جمله میتوان به نوع و شدت بیماری، زمان اقدام به درمان، میزان همکاری فرد و خانوادۀ او با تیم درمانی، رعایت تمام نکات مربوط به درمانِ صحیح از جانب فرد و متخصص و… اشاره کرد. در مورد نوروفیدبک تراپی و در کل درمانهای روانشناختی و روانپزشکی نیز همین طور است.
نوروفیدبک تراپی در بهبود اختلالهایی مانند بیشفعالی و نقص توجه (ADHD)، اختلال یادگیری (LD)، اختلالهای اضطراب و بهبود تمرکز و توجه، نتایج اثباتشدهای به همراه دارد.
در اختلال ADHD در حالی که نتیجۀ نهایی مشابه است، یعنی یک تغییر قابل توجه در رفتار که پس از مصرف هر دوز دارو اتفاق می‌افتد، اما این دو روش درمانی، تفاوت‌های بسیار مهمی نیز با یکدیگر دارند. درمان با دارو همیشه وابسته به مصرف با دوز مشخص است و به محض قطع دارو، اثرات اختلال نیز بازمی‌گردد. ضمن اینکه داروها به دلیل اینکه یک مادۀ شیمیایی از خارج، وارد بدن و مغز فرد میشود عوارض جانبی زیادی از جمله سردرد، اضطراب، به‌هم‌ریختگی دستگاه گوارش و یا اختلال خواب به همراه دارد. اما در درمان با نوروفیدبک، هیچ مادۀ شیمیایی یا جریان الکتریکی از بیرون، وارد مغز یا بدن بیمار نمی‌شود و تکنولوژی درمان با نوروفیدبک، یادگیری مهارت خودتنظیمی امواج مغزی است که پس از بهبود، مغز به صورت پایدار، در عملکرد سلامت امواج خود، توانا می‌مانَد.
در اختلال ADHD درمان با نوروفیدبک ممکن است به عنوان جایگزینی برای دارو استفاده شود، یا میتوان آن را در ترکیب با داروها برای دستیابی به نتیاجِ درمانی بیش‌تر و عمیق‌تر، نسبت به دارودرمانی به تنهایی استفاده کرد.
خیر. در بیش از 40 سال تجربۀ نوروفیدبک تراپی در دنیا، هیچ گونه عارضۀ جانبی گزارش نشده است. در نوروفیدبک تراپی در مغز، یادگیری خودتنظیمی رخ می‌دهد و هیچ گونه مادۀ خارجی وارد مغز یا بدن نمی‌شود و هیچ شکل از مداخلۀ تهاجمی صورت نمی‌گیرد؛ بنابراین هیچ گونه عوارض و خطری به دنبال ندارد.
از 5 سالگی به بالا میتوان از درمان با نوروفیدبک استفاده کرد، اما بهترین سنِ استفاده به ویژه در اختلال بیشفعالی و نقص توجه (ADHD) و اختلال یادگیری (LD)، یعنی اختلالهای دوران کودکی، سنین دبستان میباشد و البته تا 70 سالگی بسته به نوع و شدت اختلال، میتوان از این شیوۀ درمانی استفاده کرد.
برای درمان اختلال، معمولا به 25 تا 30 جلسه و برای ارتقای عملکرد، به 15 تا 20 جلسه نیاز است. جلسات معمولا به صورت دو تا سه روز در هفته و در برخی پروتکل‌های درمانی هر روز ارائه میشود. طول هر جلسه، 45 دقیقه تا 1 ساعت است.
قطع دارو در هنگام آغاز نوروفیدبک تراپی لازم است که با دستور پزشک مرکز و تحت نظارت وی صورت گیرد. معمولا درمان با نوروفیدبک اگر با دارو شروع شود، در طول جلسات درمانی، دوز دارو کاهش یافته و در اکثر موارد به حداقل مقدار خود رسیده و یا قطع میگردد.
با توجه به اینکه نوروفیدبک تراپی، یک فرایند یادگیری و تغییر پایدار اتوماتیک مغز است، بنابراین نباید در چند جلسۀ نخست منتظر تغییرات باشید. نخستین تغییرات از جلسۀ دهم تا پانزدهم خود را نشان خواهند داد. در صورتی که این تغییرات مشاهده نگردند، معمولا روند درمان اصلاح و در موارد مقاوم که درصد اندکی ار بیماران را شامل میشود، درمان متوقف خواهد شد.
