شاید با دیدن عنوان «روز ملی هوای پاک»، انتظار دیدن عکسی از آسمان آبی با هوای پاکیزه را داشته‌اید. اما بیایید با واقعیت رو به رو شویم. امروزه کمتر پیش می‌آيد آسمان آبی را ببینیم و بیشتر روزها هوا آلوده است. در این متن، دکترنکست به شرح این موضوع می‌پردازد که هوای اطراف ما چقدر آلوده است، چه عواملی باعث آن هستند و چه راه‌هایی برای پیشگیری از این وضعیت وجود دارد.
چرا 29 دی ماه، روز ملی هوای پاک نام‌گذاری شد؟
در سال ۱۳۷۴، بحران آلودگی هوا در کلان‌شهرها مسئولان را بر آن داشت که به منظور افزایش آگاهی و ایجاد حساسیت در مورد آثار زیان‌بار آلودگی هوا، روز ۲۹ دی ماه را به عنوان “روز ملی هوای پاک” نام‌گذاری کنند.
آیا تعریف دقیقی از آلودگی هوا وجود دارد؟ سازمان جهانی بهداشت چه می‌گوید؟
طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی (WHO) آلودگی هوا عبارت است از آلودگی محیط داخلی یا خارجی، توسط هر عامل شیمیایی، فیزیکی یا بیولوژیکی که ویژگی‌های طبیعی جو را تغییر می‌دهد. وسایل احتراق خانگی، وسایل نقلیه موتوری، تاسیسات صنعتی و آتش‌سوزی در جنگل‌ها منابع رایج آلودگی هوا هستند. آلاینده‌های مهم بهداشت عمومی شامل ذرات معلق، مونوکسید کربن، ازن، دی‌اکسید نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد است. آلودگی هوای بیرون و داخل خانه باعث ایجاد بیماری‌های تنفسی و سایر بیماری‌ها می‌شود و عامل مهمی برای مرگ و میر است. داده‌های WHO نشان می‌دهد که تقریباً تمام جمعیت جهان (99٪) هوایی تنفس می‌کنند که خارج از حد مجاز دستورالعمل‌های WHO است و کشورهای با درآمد پایین و متوسط بیشتر از این موضوع رنج می‌برند.
در سراسر جهان سالانه حدود 7 میلیون نفر در اثر بیماری‌های منتسب به آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. از این تعداد حدود 3.7 میلیون مرگ منتسب به آلاینده‌های هوای محیط آزاد است. به عبارت دیگر هر روز حدود ١٠ هزار نفر در اثر بیماری‌های منتسب به آلودگی هوای محیط آزاد جان خود را از دست می‌دهند، که حدود ۸۸% از این موارد در کشورهای با درآمد کم و متوسط اتفاق افتاده است. این افزایش مرگ و میر عمدتاً ناشی از سکته مغزی، بیماری قلبی، بیماری مزمن انسدادی ریه، سرطان ریه و عفونت‌های حاد تنفسی است. به همین سبب است که آلودگی هوا از عوامل خاموش مرگ‌ومیر و آسیب جدی به سلامت انسان‌ها در سراسر جهان است. در سال ۲۰۱۶ سازمان جهانی بهداشت اعلام کرد که آلودگی هوا قطعا سرطان‌زا است.
مسببان اصلی آلودگی هوا چه عواملی هستند؟
به طور کلی منابع اصلی آلودگی در فضای باز، شامل انرژی مسکونی برای پخت و پز، گرمایش، وسایل نقلیه، تولید برق، کشاورزی، سوزاندن زباله و صنعت است:
- دود اگزوز خودروها و موتورسیکلت‌ها
- نیروگاه‌های مبتنی بر سوخت فسیلی
- کارخانه‌های صنعتی
- ساخت و ساز و فعالیت‌های کشاورزی: تولید آمونیاک، یک محصول جانبی خطرناک
- علل طبیعی مانند آتشفشان‌ها، آتش‌سوزی جنگل‌ها، و طوفان‌های گرد و غبار و شن
- فعالیت‌های خانگی: مواد شیمیایی رایج خانگی به ویژه سفیدکننده‌ها و مصرف سیگار
اثرات آلودگی هوا بر محیط زیست و انسان چیست؟
- گرمایش زمین: آلودگی هوا باعث ایجاد عدم تعادل در گازهای طبیعی جو زمین می‌شود. این عدم تعادل به تخریب لایه اوزون، که بیشتر اشعه‌های مضر فرابنفش (UV) خورشید را جذب می‌کند، کمک می‌کند. در نتیجه میزان گرمایش زمین افزایش می‌یابد.
- مشکلات تنفسی و قلبی انسان: آلودگی هوا باعث تحریک چشم‌ها، ریه، بینی و گلو، ایجاد یا تشدید مشکلات تنفسی مانند آسم، افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی-عروقی و بروز حملات قلبی می‌شود.
- به خطر افتادن حیات وحش
- باران اسیدی
راهکارهای مقابله با آلودگی هوا چیست؟
- به حداقل رساندن استفاده از خودروهای با سوخت فسیلی: استفاده از وسایل نقلیه عمومی، دوچرخه و ماشین‌های هیبریدی و برقی
- صرفه‌جویی در مصرف انرژی
- بازیافت
- منابع انرژی جایگزین انرژی فسیلی: مانند انرژی هسته‌ای، خورشیدی و بادی
- تا حد امکان در سطح شهر تردد نکردن، از ورزش در فضای باز پرهیز کردن، کمتر در هوای آزاد قرار داشتن و زدن ماسک می‌تواند کمک‌کننده باشد
آمار آلودگی هوا در ایران چه چیزی را نشان می‌دهد؟
به طور میانگین در سال ۱۳۹۹، نزدیک به ۱۲۵۱ مورد مرگ به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی (IHD) ناشی از مواجهه طولانی با ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون در تهران ثبت شده است. سالانه 5 هزار مرگ زودرس در تهران به دلیل آلودگی هوا اتفاق می‌افتد. همچنین تهران در بین ۱۰ شهر آلوده جهان جای گرفته است. این در حالی است که براساس مطالعات جهانی تنفس در هوای آلوده معادل کشیدن بیش از سه بسته سیگار در روز است. آمار دانشگاه علوم پزشکی تهران نشان می‌دهد که آلودگی هوا سالانه جان 40 هزار ایرانی را می‌گیرد.
براساس مستندات، امید به زندگی به طور میانگین در ایران ۷۵ سال است اما به دلیل آلودگی هوا ۱/۸ سال کاهش می‌یابد. بین ۳۸ تا ۴۰ درصد از مرگ‌های ناشی از بیماری‌های مزمن انسداد ریوی در ایران در اثر مواجهه طولانی مدت با آلودگی هوای آزاد است. بر اساس گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۱۸ هزینه‌های سلامت (مرگ و بیماری) آلاینده ذرات معلق در شهر تهران سالیانه، ۲.۶ میلیارد دلار است. مطابق این گزارش در صورتی که غلظت ذرات معلق در تهران از ۳۵ میکروگرم در متر مکعب، به ۱۰ میکروگرم در متر مکعب (توصیه سازمان جهانی بهداشت) کاهش یابد سالیانه هزینه‌های سلامت ۱.۶ میلیارد دلار پیدا می‌کند.
تهران در سال ۱۴۰۰ چند روز هوای پاک داشته است؟
تهران از ابتدای سال ۱۴۰۰ و تا ۲۵ آذرماه ۱۴۰۰، ۲ روز هوای پاک، ۱۹۵ روز هوای قابل قبول، ۶۷ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس و ۶ روز هوای آلوده برای همه افراد داشته است. این در حالی است که تهران در مدت مشابه، سال پیش ۱۵ روز هوای پاک، ۱۷۹ روز هوای قابل قبول، ۷۴ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس جامعه و ۲ روز آلوده برای همه افراد داشته است. بر اساس شاخص‌های سنجش آلودگی هوا، وضعیت هوا به این صورت نام‌گذاری می‌شود:
- شاخص زیر عدد ۵۰، وضعیت پاک
- شاخص ۵۰ تا ۱۰۰، وضعیت سالم
- شاخص ۱۰۰ تا ۱۵۰، وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس
- شاخص ۱۵۰ تا ۲۰۰، وضعیت ناسالم برای همه
- شاخص ۲۰۰ تا ۲۵۰، وضعیت بسیار ناسالم
- شاخص بالای ۲۵۰، وضعیت خطرناک
تاثیر آلودگی هوا بر سلامت چگونه است؟
بر اساس آخرین برآوردها ۲۶% از مرگ‌های ناشی از سکته مغزی، ۲۰% از مرگ‌های ناشی از بیماری‌های ایسکمیک قلبی، ۱۹% از مرگ‌های ناشی از سرطان ریه، ۲۰% از مرگ‌های ناشی از دیابت، ۳۰% از مرگ‌های ناشی از عفونت‌های تحتانی دستگاه تنفسی و ۴۰% از مرگ‌های ناشی از بیماری‌های مزمن انسداد ریوی به دنبال مواجهه طولانی‌مدت با آلودگی هوای آزاد است. محققان معتقدند افرادی که در مناطق دارای آلودگی هوا زندگی می‌کنند، حدود ۲۰ درصد بیشتر از افرادی که در هوای پاک زندگی می‌کنند با احتمال ابتلا به سرطان ریه مواجه هستند.
ذرات ریز ناشی از آلودگی هوا که باعث تحریک ریهها و التهاب آن‌ها و آسیب رساندن به DNA می‌شوند، یک عامل خطرساز برای بروز سرطان ریه است. حملات تنفسی، آسم، تنگی نفس، بروز اختلال و ضربان‌های نابجا از دیگر تاثیرات آلودگی هوا هستند. در شرایط آلودگی هوا ممکن است حدود ۱۵ تا ۳۵ درصد عملیات اورژانس افزایش پیدا کند.
آیا آلودگی هوا تاثیری بر اعصاب و روان دارد؟
مطالعات نشان داده آلودگی هوا به علت کاهش اکسیژن‌رسانی مغز، بر موارد زیر تاثیرگذار است:
در بزرگسالان:
- تصمیم‌گیری‌های آنی و رفتارهای تکانشی، ناسازگاری با محیط
- افزایش اضطراب، استرس، وسواس، خشونت و پرخاشگری
- کاهش توان فکری، بی‌حوصلگی، عدم یادگیری و تمرکز، کم‌شدن حافظه
- افسردگی، تشدید خستگی ذهنی و فکری، آسیب‌های مغزی و کاهش اعتماد به نفس
- کاهش عملکرد مغز با تاثیر مستقیم بر سیستم عصبی مرکزی
- زوال عقل و فراموشی، آلزایمر، پارکینسون و سردردهای شدید
در کودکان:
- اختلالات عصبی شنوایی، اختلالات یادگیری، علائم اوتیسم و بیش‌فعالی
- کاهش بهره هوشی کودکان، ضعف عصبی، رفتارهای پرخاشگرانه و ضعف در برقراری ارتباطات
تاثیر آلودگی هوا بر جنین چیست؟
سه ماهه اول دوران بارداری به دلیل تکامل مغز، جنین بسیار حساس می‌باشد. سطح میزان سرب غیرمجاز در هوای آلوده سبب پرخاشگری، عقب‌ماندگی ذهنی، کاهش ضریب هوشی، تشنج، بی‌قراری، عدم تمرکز، اختلالات تکاملی، آسیب جدی به دستگاه تنفسی، افزایش ریسک بدخیمی و افزایش احتمال تولد کودکان مبتلا به نقص عضو، اوتیسم و بیش‌فعالی می‌شود.
آیا تاثیرات آلودگی بر باروری مورد مطالعه قرار گرفته است؟
بررسی مطالعات علمی نشان داده است که کاهش نرخ باروری ممکن است با آلودگی ناشی از سوزاندن سوخت‌های فسیلی مرتبط باشد. سوخت‌های فسیلی در خون، ادرار، مایع منی، جفت و شیر مادر و همچنین بافت چربی افراد یافت شده‌اند. بسیاری از آلاینده‌های سوخت فسیلی مختل‌کننده غدد درون‌ریز هستند؛ به این معنی که با سیستم‌های هورمونی بدن تداخل داشته و تأثیر منفی بر سلامت باروری دارند.
آلودگی هوا و کرونا، بحرانی مضاعف؟
به گفته‌ی وزارت بهداشت آلودگی هوا ابتلا به کرونا را تشدید می‌کند. به دنبال آن افزایش بیماری‌های قلبی-ریوی و مرگ زودرس و افزایش علائم تنفسی در کل جمعیت دیده می‌شود. آلودگی هوا ارتباط مستقیمی با تشدید بیماری کرونا دارد زیرا این بیماری تنفسی بوده و ذرات ۲.۵ میکرون هوا و آلاینده‌های آن روی سیستم ایمنی بدن تاثیر مخربی می‌گذارد. اگر از نظر شرایط جوی، بارندگی و باد کاهش یابد، این بیماری در تماس با آلودگی هوا شدت بیشتری می‌گیرد و می‌تواند اثر تجمعی داشته و میزان مرگ و میر را افزایش دهد.
بیشترین آسیب ناشی از عدم وجود هوای پاک به چه افرادی وارد می‌شود؟
- زنان باردار
- کارگرانی که در محیط باز کار می‌کنند
- سالمندان
- کودکان زیر ۱۴ سال
- ورزشکارانی که تمرین می‌کنند
- بیماران تنفسی و قلبی
مازوت‌سوزی و پسماندسوزی، پدیده‌ای آلاینده در ایران
مازوت ماده‌ای است که هنگام تصفیه نفت در پالایشگاه تولید می‌شود و به قدری آلاینده است که استفاده از آن در دنیا به شدت محدود می‌باشد. به طور کلی در تمام نیروگاه‌های کشور مازوت استفاده می‌شود. ایران به 2 دلیل روی به مازوت‌سوزی آورده است. اولین دلیل قدیمی و فرسوده بودن پالایشگاه‌های کشور و عدم وجود سیاست و سرمایه‌گذاری مناسب برای تجهیز و نوسازی زیرساخت‌های کشور است. برخی کشورها توان فنی تصفیه مازوت را دارند اما ایران به دلیل تحریم‌ها نمی‌تواند مازوت را به راحتی بفروشد.
دلیل دوم کمبود گاز است. به قدری که در زمستان 1400 روزانه 200 میلیون متر مکعب کسری گاز وجود خواهد داشت. کمبود گاز سبب اختلال در تولید برق در نیروگاه‌ها شده است. در نتیجه نیروگاه‌ها به جای گاز، مازوت می‌سوزانند. راهکار خروج از این بحران، رفع تحریم‌ها است که به دنبال آن پالایشگاه‌ها به روز شده، در نتیجه مازوت کمتری تولید می‌کنند و فروش مازوت اضافی به خارج از کشور ممکن می‌شود. روزانه حدود ۳۲ میلیون لیتر مازوت در نیروگاه‌های کشور مصرف می‌شود.
همچنین در سال‌های اخیر پسماندسوزی به عنوان یک راه حل غیرمجاز جهت فرار از مدیریت پسماند مطرح بوده است. واحدهای صنعتی برای کاهش هزینه‌های جاری اقدام به پسماندسوزی می‌کنند. این موضوع در حاشیه‌ی شهرهای بزرگی مثل تهران و مراکز صنعتی بیشتر دیده می‌شود. روزانه حدود ۲۰۰۰ تن آلودگی به علت پسماندسوزی در هوای تهران تولید می‌شود.
بحران آلودگی وسایل نقلیه در ایران چقدر جدی است؟
۳۵% از کل مجموع آلاینده‌های محیط‌زیست در بحث آلودگی هوا مربوط به منابع ساکن مانند خانه‌ها و کارخانجات است. ۶۵% تا ۸۰% آلودگی مربوط به منابع و وسایل نقلیه متحرک مانند موتورسیکلت‌ها، سواری‌ها و کامیون‌ها است که در سطح شهر در حال تردد هستند. از این مقدار ۶۵% سهم آلایندگی منابع متحرک، سهم تاکسی، سواری و وانت‌ها که عمدتا بنزینی هستند می‌باشد. ۱۹%، اتوبوس‌هایی که سوخت دیزلی مصرف می‌کنند، ۱۸% و ۱۶% هم به ترتیب سهم کامیون‌ها و موتورسیکلت‌ها که به تنهایی 3 برابر و اگر دچار نقص باشد تا ۷ برابر بیشتر از بقیه خودروها آلایندگی ایجاد می‌کنند، می‌باشد.
در سطح تهران حدود ۴ میلیون موتورسیکلت وجود دارد که اغلب در سن فرسودگی هستند. این در حالی است که کشورهای توسعه‌یافته دنیا از این نوع موتورسیکلت‌ها استفاده نمی‌کنند. در این کشورها به جای آن از موتورسیکلت‌های برقی و موتورهایی که آلودگی نداشته، استفاده می‌شود. صنعت کشور نیز باید به این سمت و سو سوق پیدا کند. ولی تا به حال تنها ۱۰% اقدامات جهت برقی شدن و استفاده از موتورسیکلت‌های پاک در حال به جریان افتادن می‌باشد و هنوز ۹۰% جای کار وجود دارد تا ناوگان موتورسیکلت از حالت آلایندگی دربیاید. همچنین ۶۰۰۰ دستگاه اتوبوس شخصی و دولتی در سطح شهر تهران وجود دارد که میانگین عمر آن‌ها ۱۳ سال است. این در حالی است که ۱۰ سال حداکثر عمر آن‌هاست و تمام اتوبوس‌های شهر تهران که دیزل مصرف می‌کنند، فرسوده هستند.
